ڪائيءَ ۾ نوحاڻي سردار سان ڪچهري

ڪائيءَ ۾ نوحاڻي سردار سان ڪچهري

ڪائي سنڌ جي ٻن چئن تمام سهڻين ماٿرين يا جابلو نخلستانن مان هڪ آهي. آئون هتي اڳ ٻه ڀيرا اچي چڪو هوس. ٻئي ڀيرا هن ماٿريءَ جي سونهن ۽ ماضيءَ ۾ پاڻ قيد ٿيندو محسوس ڪيو هئم. هن ڀيري به ايئن ئي ٿيو. جيپ جيئن ئي اولهه وارو رستو ڇڏي کاٻي طرف ڪائيءَ ڳوٺ جو مختصر رستو ورتو ته محمد علي قادريءَ اوچتو جمروز خان کي گاڏي بيهارڻ لاءِ چيو. گاڏي بيهندي ئي ھو سامهون وارا منظر ڪئمرائن ۾ محفوظ ڪرڻ لڳو.

سامهون چهچ ساوا وڻ قداور لشڪرين وانگي ڪَرَ کنيو بيٺا هئا، انهن جي آڏو ساوا کيت ھئا. کيتن جي وچ مان رنگارنگي ويسن ۾ ملبوس ماين جي قطار ڪم ڪار سان لنگهي رهي هئي. کيتن ۾ زائفن ۽ آڪاس ۾ ڪونجن جي قطارن ۾ ڪانه ڪا هڪجهڙائي ضرور آهي. ٻنيءَ جي هڪ چوڪڙيءَ ۾ هڪ هاري زمين سنڀائي رهيو هو. رستي جي بلڪل آخري ڇيڙي تي هڪ اوطاق هئي، جتي هڪ گهاٽي وڻ هيٺ هڪ کٽ ۽ آڏو ڪجهه ڪرسيون رکيل هيون. کٽ تي محمد خان نوحاڻي (جنهن جي ڄمار 80 سال کن هوندي) ويٺو هو . ڪي ڳوٺاڻا کانئس دعا پڙهائي رهيا هئا.

جيپ اوطاق وٽ پهتي ته همراهن اٿي اچي آڌرڀاءُ ڪيو. هتي آئون پهريون ڀيرو 86-1985 ڌاري آيو هئس. اتفاق سان ان کان هڪ يا ٻه ڏينهن اڳ سردار محمد خان جو ڀاءُ قبائلي دشمنيءَ ۾ گهات هڻي ماريو ويو هو. ان وقت تڏو وڇايل هو ۽ ماحول ۾ شديد ڇڪتاڻ هئي. سردار نوحاڻيءَ جا ماڻهو ڪائيءَ ۾ جاين ۽ ٽڪرين تي مورچا ٻڌي ويٺل هئا. ان ڀيري اسان سان هڪ جرمن گهراڻو به هو، جن سان گڏ اسان ڪائيءَ ۾ پٿر جي دور جون ست غارون به ڏٺيون هيون.

ٻئي ڀيري ”سنڌوءَ جو سفر“ دوران اسان جي تقريباً هيءَ ئي ٽيم سردار سان 1989 جي نومبر ۾ ملي هئي. تڏهن هن پنهنجو پٽ دائود خان اسان سان ساڻ ڪري ڏنو هو. جنهن نئنگ ۽ ڀرپاسا ڏيکاريا هئا. ان ڀيري مون ’ست گهرين‘ جون ماپون به ورتيون هيون ۽ نقشا به ٺاهيا هئا.

سردار نوحاڻي فقير سان دعا سلام خير عافيت ۽ حال احوال ڏنو ورتوسين. ترت ئي ڳالهه ’ست گهرين‘ (ستن غارن) جي شروع ٿي وئي. سردار ڳالهائڻ شروع ڪيو، ”هتي ست گهريون آهن، هاڻي هنن ستن گهرين جي نالي کي هنن (بي سمجهه ماڻهن) کڻي ٺاهي ٺوڪي چيو ”ست پرين جا گهر“، جيڪو پراڻو هن تي نالو پيل آ ... پر، جيڪي سائين جن جهڙا ماڻهو کوجنا ڪندڙ آهن ته (اهي چون ٿا ته) هي قديمي ماڻهو جيئن پراڻا ماڻهو تهذيبي، ايران جي تهذيب چئجي يا اڳ جي، جيڪي اڻ آريا ماڻهو هئا، جيڪي پٿرن ۾ گهر کوٽي ويهندا هئا، انهن سان ٿي مشابهت رکي.“

ھيءَ ته هئي اها ڳالهه جيڪا منهنجي خيال ۾ تاج صحرائي صاحب نوحاڻي سردار کي ٻڌائي هوندي پر عام ماڻهن وٽ انهن غارن جي حوالي سان ڪا ڏندڪٿا هئي يا نه؟

سردار چيو، ”هتي جي ڳوٺ جو ماڻهو جو اهوئي رايو آهي ته اھي (پرين جي حوالي سان) ست گهريون آھن ... ست گهرين بابت منهنجو پنهنجو رايو آهي ته انهن غارن جو هي نالو ان ڪري آهي جو اهي (تعداد ۾) ست آهن. ان جي ڪري نالو ست گهر يا ست گهريون ٿي ويو.“

”پرين ۽ ديون جي حوالي سان هتان جي ماڻهن وٽ ڪا ڳالهه يا قصو ڪهاڻي؟ ڪنهن ديو پريءَ جو نالو!؟“ مون اهو سوچي سوال ڪيو ته متان لاهوت واري ’گوڪل ديو‘ جو ڪو پڙاڏو هتي به هجي، جنهن ڏندڪٿا موجب ’گوڪل ديو‘ نوراني باغ جي مٽي هتان ڪائيءَ مان کنئي هئي ... يا وري نئنگ واري لکمير جي ڪا ڳالهه يا وري خود ڪائيءَ ۾ ڪا جدا قسم جي روايت هجي.

”نه، ڪابه نه!“ نوحاڻيءَ چيو، ”بس جيڪو آئون ويٺو سائين جن کي ٻڌايان!“

سردار محمد خان نوحاڻي سان هيءَ ابتدائي ڳالهه ٻولهه ڄڻ ته ڪائيءَ ماٿريءَ جي ريتن ۽ روايتن جو تعارف هو. هتي هڪ گندرفي چشمو به آهي جنهن بابت ڪي عجيب غريب روايتون آهن.

سردار جي گفتگو جاري رهي، ”هي جيڪي چشما آهن، (ان جي ريتن رسمن جي حوالي سان) ڪي مذهبي ماڻهو مون سان وڙهي پوندا آهن ته انهن واهين يا پنج تن جي باغ جي حوالي سان، جيڪي ڪجهه پنهنجن وڏن کان ۽ سياڻن ماڻهن کان ٻُڌو آهي ۽ جيڪي ڪجھه عقيدي ۽ مذهب وارا ماڻهو پنج تن جي ان باغ جي حوالي سان چون ٿا، تون اھو ئي ٿو ڳالهائين ... هتي اڳي به ڪي ڏاڍا پڙهيا ڪڙهيا ماڻهو آيا ۽ (توھان وانگر) چيائون،’توهان جو هڪ پراڻو خاندان آھي. گهڻي وقت جا آيل آهيو، توهان اسانکي هن پنج تنن جي باغ بابت معلومات ڏيو‘. مون چيو جيڪڏهن آئون توهان کي صحيح معلومات ٻڌائيندس ته توهان عقيدتمند اسانکي هڪدم پنهنجي عقيدي کان ٻاهر سڏيندؤ ۽ مسلمان ئي ڪونه چوندؤ ... چيائون نه! ’اسان سياڻا ماڻهو آهيون، پڙهيا ڪڙهيا آهيون، جيڪا حقيقت آهي مهرباني ڪري اها ٻُڌايو‘. مون چيو، حقيقت هيءَ آهي ته اسان کي هتي 600 سال ٿيا آهن ...

... اسان جڏهن بلوچستان کان هڪ جنگ سبب هتي پهتاسين ته هتي بروهي خاندان اڳ ۾ آباد هو ... (ٻاهران) آيل ماڻهوءَ کي (مقامي) ويٺل نه سهندو آهي ... پوءِ انهن جي پاڻ ۾ اڻبڻت ٿي. هنن (نوحاڻين) چشمن وارو آباد علائقو ڏٺو. پوءِ جيڪڏهن آيل ماڻهو ڏاڍو هوندو ته ويٺلن کي ڀڄائي ڪڍندو پر جيڪڏهن ويٺل ڏاڍو هوندو ته آيل کي ڀڄائي ڇڏيندو ...اڳ ۾ حڪومتون هيون ائين ...! پوءِ ... اسان جي قوم به طاقتور هئي ۽ هوءَ ڪمزور هئي، پوءِ اڻبڻت ٿي، جهڳڙو ڪيترو به ٿيو ... پر ان باغ واري جڳهه تي اسان جي وڏي بزرگ کي خواب ۾ بشارت حاصل ٿي، ھن کي پنجتن پاڪ جي زيارت نصيب ٿي ته بابا هي ملڪ اسان توهانجي حوالي ڪريون ٿا ۽ هيءَ زمين (جنهن تي توهان هن مهل ويٺل آهيو) تي نشاني يا معجزي طور ٻه وڻ هوندا. هڪ نِم ٻيو انب ۽ ڦلن سان. هن جڳهه تي جتي توهان سان ڪچهري نصيب ٿي آهي، اتي توهان ديوار ڏيئي ’پنجتن سان ڪچهريءَ ‘ جو نالو ڏيئي پاڪ جڳهه سمجهجو ۽ هن باغ جو نالو رکجو ”پنجتن باغ!“ منهنجي اها ڳالهه ٻڌي پڙهي ڪڙهيءَ ماڻهوءَ مونکي چئي ڏنو ته ”توهان جو ايمان ڪونهي!“

”هتي خود پنجتن آيا آهن!“ سردار محمد خان نوحاڻي فقير پنهنجي ڳالهه تي زور ڏيئي چيو، ”هو ته پنجتن لِواڪ جا مالڪ آهن. هر جاءِ تي اچي سگهن ٿا، ان کان ڪوبه انڪار ڪونهي پر جڏهن توهان مونکان پڇيو آهي ته آئون اها ئي ڳالهه ٻڌايان ٿو جيڪا اسان مائٽاڻي ڳالهه ابي ڏاڏي کان ٻڌندا ٿا اچون ... حقيقت اها آهي!“

هُنن پڇيو، ”هي چشما ’مشڪل ڪُشا‘ (حضرت علي ڪرم الله وجه عليه السلام) پيدا ڪيا؟“ ... مون چيو، ”نه ... ان ڳالھه جي نه ڪا تاريخ آهي نه وري ڪا زباني ڳالهه، اهي ان کان به اڳي آهن! هي واهيون ان کان ڪيئي ڪيئي هزارون صديون، اڳ جون آهن. هيءَ چوڏهن پندرهن سو صدين جي ڳالهه ڪونه آهي، هي پنج اٺ هزار سالن جا پراڻا چشما آهن. ڪي ماڻهو ڪيئن ٿا تصور ڪن، ته ڪي ڪيئن ... حقيقت اها اٿوَ!“ سردار محمد خان ڪائيءَ جي چشمن کي اٺ ھزار سال پراڻو قرار ڏ�