ڪائيءَ ۾ نوحاڻي سردار سان ڪچهري

�و، پر ارضياتي تاريخ ۾ اھي گهڻو اڳ جا محسوس ٿين ٿا، شايد ٽريشري وقت جا ھجن!

”نوحاڻي قوم اصل ڪٿان کان آئي؟“ انور پڇيو.

”اسان عرب کان آيا آهيون، مختلف بلوچ قومون بلوچستان کان آيون ... جيئن ڪو ڏڪار ٿئي يا جنگيون ٿين يا وري ڏسو ته اسان جي علائقن جا ماڻهو ڪيترو سنڌ ۾ وڌي ويا آهن ... ته (ان ريت) اسين عرب کان آيا آهيون، عرب کانپوءِ اسان جي رهائش مڪران کان وٺي ڪَڇيءَ تائين ٿي آهي ... اسين بلوچ قومون نري، گاج تي رهيا آهيون، پوءِ آهستي آهستي هيڏي وڌيا آهيون ... پوءِ ڪي جنگين جي وسيلي، ڪي بک ۽ ڏڪر جي سبب جتي جتي روزگار جو ذريعو مليو آھي، پوءِ اُنهن قومن اوڏانهن رخ ڪيو آھي ... پر اسين جنگ کان اڳي آيا آهيون، اها تاريخي (ڳالهه) آهي. اھڙو حوالو به ڪن تاريخن ۾ هوندو ۽ توھان ٽيليويزن تي چاڪر اعظم جو ڊرامو ڏٺو ھوندو. اها جنگ اسان نوحاڻين، لاشارين ۽ رندن جي آهي.“

”ان جنگ ۾ نوحاڻي ڪنهنجو پاسو هئا؟“ مون پڇيو

اهي لاشارين جو پاسو هئا ... پر حقيقت ۾ اسين رند آهيون. تاريخ ۾ اسان نوحاڻين کي ڪير به نٿو چوي ته توهين رند ناهيو، پر ان وقت ۾ اسين رندن جو هڪ الڳ وڏو قبيلو هئاسين. جنگ ۾ سڀ کان پهرين ٽڪر گهرام خان ۽ چاڪر خان جو ٿيو آهي ... ۽ پوءِ جڏهن گهرام خان کي سوڙهه پئي آ ته پوءِ اسانجي (وڏي) عمر خان نوحاڻيءَ وٽ هلي آيو آهي. پوءِ عمر خان چاڪر خان وٽ ميڙ منٿ طور ويو آهي ته پاڻ هڪڙو قبيلو آهيون. مٿان اسان جو ڏاڏو هڪڙو ئي آهي. ان ڪري هيءَ جنگ نه ٿيڻ گهرجي پر چاڪر خان هڪ جنگجو ماڻهو هو، اهو نه مـُڙيو. پوءِ، اسان ٻروچ ! ...آيل ماڻهو يا جيڪو سام ٿي آيو ته پوءِ ان جي برادر کي به ڪونه ڏسندا آهيون. ان جي مدد ڪندا آهيون. اها روايات آهي. پوءِ اسان پنهنجي ويجهي برادري ڇڏي به گهرام خان جي مدد ڪئي.“ سردار نوحاڻيءَ تفصيل سان ٻڌايو. (عمر خان بلوچ جي پٿري گهاڙي قبر ڊرگهه بالا کان ڪجهه ڪلوميٽر پنڌ تي آهي، ۽ اها سمن جي دور جي محسوس ٿئي ٿي، اهڙي تصديق بخاري صاحب سيپٽمبر 2009 ۾ ڪئي).

”هن جاءِ تي نوحاڻين کي گهڻو وقت ٿيو آهي؟“ مون پڇيو.

ساڍا ڇهه سئو سال، اڃا مٿي! پر اها ته تاريخي ڳالهه ٿو ٻڌايان. بلوچستان مان پهرين قوم اسان آياسين. هڪڙو اسان، ٻيا لاشاري. مختصر ٿو ٻڌايانوَ ته چاڪرخان اسان وٽان هار کاڌي آهي، پوءِ هو پشاور مان پٺاڻن جو هڪ لشڪر وٺي آيو آهي. پوءِ ان جي جنگ جو داٻ اسان ٻنهي نه سٺو آهي. پوءِ اسان ٻئي قبيلا گڏجي نڪتا آهيون. اسان نوحاڻين هن طرف (رخ) رکيو. پوءِ، پنج گهر ڪاڏي ويا، ڏهه گهر ڪاڏي ويا! اهي جدا جدا ٿيا. هڪڙا هليا ويا مڪران ڏي، وري پوئتي هٽي بلوچستان ڏي ۽ لاشارين وري ٻئي پاسي رخ رکيو جن سان ’سيتا واري پتڻ‘ تي جنگ ٿي ... اها جاءِ جيڪا دادو ۾ سيتا روڊ اسٽيشن آهي نه!؟ ... ان جي سامهون درياهه تي جنگ ٿي آهي ... ۽ هُن (گهرام خان) پنهنجو پُٽ بيهاريو آهي. پاڻ گهرام خان هن سان درياهه ٽپي ٻئي پاسي هليو ويو، ان سان ويندي ٺٽي تائين جنگ ٿي، ائين روايتون چون ٿيون!“

”.... پوءِ اُهو آخرڪار گجرات هليو ويو. چاڪر خان رند جو خاندان به سرداري ڪونهي!“ نوحاڻي سردار زور ڏئي چيو، ” ھوڏانهن هن پٺاڻ (بابت) هڪ ٻي خبر آهي ته پٺاڻ اسان سان نٿي وڙهيو پر پوءِ هن (رند) حرڪت ڪري هن جو پُٽ وٺي شڪار جي بهاني سان پنجن اٺن باڊي گارڊن سان ماري ڇڏيو ۽ چيائين ته لاشاري ۽ نوحاڻي ماري ويا آھن. پوءِ هن (پٺاڻ) پٺاڻ کي جڏهن صحيح خبر پئي ته پوءِ موٽي وري رندن جو پيڇو ڪيائين. اهي به هاڻي پنجاب ۾ اٿو، ست گهر ٿا ڪري چون. الائي ڇا!... توهان جو ڪڏهن پنجاب جو چڪر ٿئي ته انهن جو خاندان به پيٽرول پمپ جيڪي گئس جا لڳا آهن بهاولپور ۾ ... محمد خان نالي اٿو. سرداري هلائڻ جا اصل (پڳدار) اهي اٿو! مان انهن سان هاڻي تازو ٻه ٽي مهينا اڳ ملاقات ڪري آيو آهيان!“ نوحاڻي سردار چيو.

”گهرام خان جو ڪهڙو قبيلو هو؟“ انور پڇيو.

”لاشار!“

”چشمن بابت ڪجھه ٻڌايو.“

”ڪائيءَ ۾ ٻه چشما آهن، ٻنهي جو پاڻي ڪجهه گرم هوندو آهي. انهن مان هڪ وڏو چشموآ هي ۽ ٻيو ننڍو.“

”ڇا اهو سچ آهي ته جڏهن چشمي جو پاڻي گهٽبو آهي، تڏهن ٻڪر ڪُهي ان جو رت چشمي ۾ وجهندا آهن؟“ مون پڇيو.

”اها اسانجي هڪ رسم آهي! عقيدو آهي ... مان (ذاتي طرح) ان ڳالهه کي نٿو مڃان! ... هي اسانجو هڪ قسم جو خيرات آ! عقيدي مطابق، ٻارهين مهيني اسان خير ڪندا آهيون. اڳي ته ان ۾ باقاعدي سِير جو پهريون رت وجهي ان ۾ ٽپا ڏيندا ھئا، ان ۾ مشڪريون ڪندا ھئا ... ’هي! هو!‘ ڪندا ھئا ... پر اهو به هاڻي ڪونه ٿو ٿئي.“ سردار ان رسم بابت اقرار ڪيو ۽ گهڙي کن خاموش رهي وري ڳالهائڻ شروع ڪيو،

”پنجون سال ٿيندو ... مان ڀانيان ٿو جڏهن عبدالله شاهه وزير اعليٰ ٿئي، پاڻيءَ کي وڏي مشين سان کاٽي ڪرائي وئي ته پاڻي ٻه ڀاڱي ٽي وڌي ويو، جيڪو ٻه ٽي سال وڌندو رهيو. هاڻي ڏُڪرن جو وري اثر پيو اٿس. پر (ڏڪر جو اثر) ٻين سڀني چشمن تي پيو آ، ان کاٽيءَ جي ڪري هن (چشمي) تي گهٽ اثر پيو.

”اڳئين سال جيڪو زلزلو آيو هو، ڇا ان جو به هن چشمي تي ڪو اثر پيو ؟“ انور پڇيو.

بلڪل پيو! پاڻي وڌيو ... سڀني تي پيو رڳو هن اسانجي تي نه! هيڏانهن جهانگارن کان مٿي پير آريءَ تي رندن جو چشمو آ، انهيءَ تي پيو، نئينگ تي پيو پر انهن کان وڌيڪ اسان جي تي پيو ڇو ته ان جي تازي کانٽي ٿيل هئي. نه ته ان ڏڪر گهڻا چشما 6 آنا، 8 آنا (مقدار ۾ 35 کان 50 سيڪڙو) ڪري ڇڏيا هئا. ان کانٽيءَ جي ڪري اسانجي پاڻيءَ ۾ ڪمي ڪانه آئي هئي، اسان جي چشمي ۾ سٺي واڌ آئي. ڪائيءَ جو ٻيو ننڍڙو چشمو ته آباديءَ جي لائق ئي ڪونه رهيو هو ۽ سڪي ويو هو، ان ۾ تمام گهڻي واڌ آئي، لوڏي جي ڪري! اهو سمجهو اٺوڻ ٿي ويو. سردار محمد خان نوحاڻيءَ ٻڌايو.

”واهه!“ انور خوشيءَ جو اظهار ڪيو.

”ان چشمي مان پاڻيءَ جي صرف هيتري چُرڪ وهندي هئي، صرف پيئڻ جيتري!“ محمد خان ھٿ جي اشاري سان چيو .

”هنن ٻنهي چشمن تي لڳ ڀڳ ڪيترا ايڪڙ آبادي ٿئي ٿي؟“ انور پڇيو.

”منهنجي اندازي ۾ خريف جي فصل ۾ (هيءَ موسم) ڏيڍ سئو ايڪڙن جي اندر ۽ چيٽ ۾ (ڪڻڪ وغيره ۾) ٻن اڍائي سو ايڪڙن تي پهچي وڃي ٿي.“

”خريف ۾ هتي ڪهڙا فصل ٿين؟“

” اڳ سادا فصل پوکيندا هئاسين، گوار، جوار ۽ تِر ... هاڻي وونئڻ به پوکيون ٿا، بصر به پوکيون ٿا. وونئڻ سٺا ٿا ٿين، سنڌ جهڙا جيئن توهان جي باريج (بئراج ايراضي) ۾ ٿا ٿين. مرض ورض لڳن ٿا ڪڏهن، گذريل سال ته مرض به ڪونه لڳن، تمام سٺو فصل ٿيو. زمينون ڏسو ٿا انهن جو رنگ ٻُڌائي پيو ته تمام ڀليون زمينون آهن. محنت گهٽ آ، مزوري گهٽ آ، ماڻهو ڪونهي، باقي هي چشمو اسان تي رب جي وڏي رحمت آ، بنا خرچ پاڻي! نه ان جو آبيانو ڀريون، نه ڪا ڍل ڀريون، رب وڏي جي رحمت آ، پر اسان ان مان اوترو فائدو اڃا ڪوبه نه وٺي سگهيا آهيون، جيترو هئڻ گهرجي.“ سردار چيو.