ڪائي کان ڏلهه ڏانهن

ڪائي کان ڏلهه ڏانهن
(منڇر گاج دنيا جي گذريل سفر دوران اسان جهانگارن کان ڏلهه طرف وڃي نه سگهيا هئاسون ۽ گهڻو اڳتي ڪُتي جي قبر طرف نڪري ويا هئاسون، واپسيءَ ۾ ٻن ڏينهن لاءِ وري ڪائيءَ ۾ به ترسڻ ٿيو ته ڏلهه تائين وڃڻ جو وقت نڪري آيو، هتي اهو احوال پيش ڪجي ٿو.)

جمعو 19 جولاءِ 2002
صبح جو ساڍي ستين وڳي اسان ڏلهه لاءِ نڪري پياسون، اسان وٽ علائقي جو سونهون ڪو نه هو. ”ڏسون ٿا، ڪو نه ڪو ته ملي پوندو!“.
ڪائي مان هڪ همراهه ڪم ڪار لاءِ جهانگارن ڏانهن وڃي رهيو هو، گاڏي ڏٺائين، اسان کي ڏٺائين ته هٿ ڏنائين. همراهه رلجي پيو. ڏلهه جي صلاح هنئين سون ته چيائين! ڪم اٿم، نه ته گڏيو هلان ها! پر توهان کي جهانگارن مان ڪو ماڻهو گڏي ٿو ڏيان!
نڪو گبربند نئين ڏينهن جي روشنيءَ ۾ خاموشيءَ سان الائي ڇا نهاري رهيو هو. گبربند سان ويجهي هڪ بٺيءَ تي نڪو بٺي سائٽ هئي. هن سائٽ بابت تاج صحرائي صاحب ”سنڌو تهذيب“ ۾ ڪافي تفصيل سان لکيو آهي. تاج صحرائي صاحب اهو ماڳ مون کي 1985 ۾ ڏيکاريو هو. ان سائٽ سان اڃا تائين ڪا به هٿ چراند نه ٿي آهي انڪري جيڪي آهي سو اتي موجود آهي. ماڳ جي وضاحت ۾ تاج صحرائي صاحب لکي ٿو،
”نڪو بٺي (جنهن تي ماڳ آهي) سپيسر ڍوري کان اٽڪل 50 فوٽ اوچي آهي. اهو ڦٽل شهر اتر کان ڏکڻ اٽڪل 50 فٽ ويڪرو ٿيندو. ان شهر جي وچ ۾ هڪ مکيه گهٽي آهي جيڪا بازار وانگر نظر اچي ٿي. شهر کي ڍوري واري پاسي کان سواءِ باقي ٽنهي پاسن کان شهر پناهه ڏنل آهي، جنهن جا بنياد ظاهر بيٺا آهن. شهر پناهه جي ديوار جو هڪ پاسو ڪجهه سٺي ۽ سالم حالت ۾ بيٺو آهي. اها ڀت هن وقت 31 فٽ اوچي ۽ 108 فٽ موڪري آهي. گهرو اڏاوت جي وچ ۾ اتر کان ڏکڻ ۽ اوڀر کان اولهه ننڍيون گهٽيون آهن جيڪي اٽڪل پنج ست فٽ موڪريون آهن. سڀ گهٽيون هڪ ٻئي کي گوني ڪنڊ تي ڪٽين ٿيون. مکيه گهٽي يا بازار اڍائي سئو فٽ اتر کان ڏکڻ ڊگهي ۽ 30 فوٽ ويڪري آهي. سر ماٽيمر ويلر مُهن جي دڙي واري گهٽين جي ماپ به ذري گهٽ اها ڏيکاري آهي. مُهن جي دڙي وانگر هي ڦٽل شهر (نُڪو بٺي) به گهرو اڏاوتن جي خيال کان بلاڪن ۾ ورهايل آهي. گهرن جا در انهن ننڍين گهٽين ۾ کلن ٿا. مکيه گهٽي يا بازار جي وچ ۾ هڪ گهٽيءَ جي منهن وٽ هڪ دڪان مان نشان ملن ٿا. دڪان 52 فٽ ڊگهو ۽ 12 فٽ موڪرو آهي.“
صحرائي صاحب، پنهنجي مضمون ۾ اتي هڪ مڪمل گهر جي بنيادن جون ماپون به ڏنيون آهن، ”گهر ۾ داخل ٿيڻ لاءِ ٽن ڏاڪن تان لنگهي اندر وڃڻو پوي ٿو. ان جو هر هڪ ڏاڪو اٽڪل ٻه اڍائي فوٽ ڊگهو ۽ هڪ فٽ ويڪرو آهي. اهو گهر 27x35 فٽ ماپ جو آهي گهر کي چار ڪمرا ۽ هڪ پڌر آهي. پهريون ڪمرو ڏاڪن وٽ 15x9 فٽ آهي. ان سان لڳ ٻيو ڪمرو 15x9 فٽ پڌر 27x14 فٽ آهي. ان پڌر جي هڪ پاسي (اولهه ۾) هڪ ڪمرو 14X12 فٽ ۽ ٻيو ڪمرو 13X12 فٽ آهي، اهو گهر ڪنهن شاهوڪار ماڻهوءَ جو لڳي ٿو“.
صحرائي صاحب جو مشاهدو چوي ٿو ته ”هتان ملندڙ ٺڪريون ۽ ٻيون شيون مُهن جي دري جي پوئين وقت جون يعني لڳ ڀڳ 2000 ق.م سان تعلق رکن ٿيون. ان کان سواءِ شهر جي ديوارن جو اڏاوتي پٿر ۽ مسالو بالڪل گبربند جهڙو آهي، تنهن ڪري چئي سگهجي ٿو ته نُڪو گبربند ۽ نُڪو بٺي ماڳ همعصر آهن.“
آئون جڏهن هتان لنگهندو آهيان، مون کيرٿر جي اولهه ۾ (سارونا تحصيل بلوچستان ۾ واقع) ’ڪاساٽو‘ ماڳ ياد ايندو آهي. اتي به ڪي اهم گبربند (احمد بند، پير مونا ڳاڙهه وغيره) آهن ۽ انهن جي ويجهو ٻن بٺين تي ’ڪاساٽو‘ ماڳ آهي. ’ڪاساٽو‘ معنيَ ’ڪٽورو‘ يا ’ننڍو پيالو‘. اُتي جي بٺين جي وچ ۾ برساتن جو پاڻي تلاءَ وانگر ايئن جمع ٿيندو آهي ڄڻ ڪو ڪٽورو ڀريل هجي. ان برساتي ترائيءَ جي ٻنهي پاسي بٺين تي پکڙيل آثار ڄڻڪ ’نڪو بٺيءَ‘ جو تسلسل آهن. ساڳي طرح نُڪي بٺيءَ وانگر ٽڪريءَ تي پٿرن جي بلاڪن سان جوڙيل گهٽيون ۽ گهر، هڪ ٻئي کي وڍيندڙ گهٽيون ۽ مرڪزي گهٽي ۽ چؤطرف پکڙيل ساڳيو ٺڪراٽو موجود آهي. فقط ديوارن جا پٿر (شايد زلزلن ۾) ڊهي پيا آهن. اڄ به جيڪڏهن ڪا ٽيم ڪوشش ڪري، ايئن ڪري ته ڪاساٽي ۽ نڪوبٺي ماڳن جا ڊٺل پٿر کڻي مٿي ديوار تي واپس رکي ته ٻئي شهر پنهنجي اصل نقشي موجب بحال ٿي سگهن ٿا. اهي ٻئي پاڻ ۾ ڄڻ ته ’جاڙا ماڳ‘ آهن.
اڄ اسان پاڻ کي چاڪ چوبند پئي محسوس ڪيو. البت انور جي طبيعت ٺيڪ نه هئي. هن کي ڪتي جي قبر واري پنڌ دوران وڏي تڪليف اچي وئي هئي. هڪ جبل جون اوچايون، ٻيو لاڳيتو پنڌ ۽ بي آرامي، ٿڪاوٽ ڀڃڻ جو موقعو اصل نه هو ۽ سڀ کان وڏي تڪليف صاف پاڻيءَ جي. جڏهن سج سوا نيزي تي هجي ۽ جبل جو پنڌ هجي تڏهن بڪين، جيري ۽ ٻئي جسماني نظام کي نقصان ٿيڻ جو انديشو هوندو آهي. انور جو جيرو ڪمزور هو. هيءَ سٽ ڪيئن جهلي سگهيو هوندو!؟ اهو ئي سبب هو جو اڄ انور آرام ڪرڻ جو فيصلو ڪيو هو، ”توهان ڀلي ڏلهه تائين ٿي اچو!“ چيو هئائين.
”اڄ ڪافي فريش ٿو محسوس ڪريان!“ بخاري صاحب ڪتي جي قبر کان واپسيءَ بعد ڪائي ريسٽ هائوس ۾ رات گذارڻ بعد چيو هو.
”ها! رات ايئرڪنڊيشنڊ ڪمري ۾ ننڊ ڪئي آهي ته سچ پچ ٿڪ لهي ويا آهن.“
”ماڻهو جيڪڏهن سدائين هلندو رهي ته شايد نه ٿڪجي!“
ٿڪ ته ٿيندو، پر جيڪڏهن ماڻهو سڄو ڏينهن ڪم ڪري ۽ رات جو آرام هجي ته به هلندو رهندو! بخاري صاحب چيو”اسان ته ٻنهي مشڪلاتن ۾ رهيا آهيون، يڪو ڪم ۽ وري رات جو بي آرامي، وري سخت حالتن ۾ هل هلان.“
”ڏسو! هيڏو (ڪتي جي قبر طرف) سخت پنڌ ڪرڻ کان پوءِ وري جڏهن جيپ ۾ ڊگهو سفر ڪري رهيا هئاسون ته ائين پيو لڳي ڄڻ گهر ۾ اچي ويا آهيون! .. ۽ هاڻي جڏهن رات جو ننڊ ڪئي اٿئون ته ڄڻ ٿڪاوٽ ختم ٿي وئي آهي.“
اسان انور کي آرام ڪرڻ جو چئي ڏلهه لاءِ نڪري پياسين. اڄ صبح ساڻ گرمي پد 32 ڊگريون هو. جيپ ڪائيءَ مان نڪتي ته بڊي جي پٺاڙن تي نظر پئي هن ڀيري بڊي جي جسامت متاثر ڪو نه ڪيو. ڏاڙهياري جي اڀن جبلن جي آڏو ته هي تمام ننڍڙا لڳي رهيا هئا.
”اهي ته ڄڻ جبل ئي ڪو نه آهن. هي ننڍيون بٺيون ٿيون لڳن.“
”واقعي! هن جي مٿان اهڙا ٻه اڍائي جبل ٻيا رکجن ته وڃي برابري ٿئي.“
”ايترا ڏکيا آهن ڇا؟“ ڪائيءَ جي همراهه حيرت وچان پڇيو.
”ها! الاهي! اهو ته بادشاهه جبل آهي. هن (بڊي) تي ته ڪٿان به چڙهي وڃو!“ بخاري صاحب چيو ” اسان کيرٿر جي هڪ لاهي لٿاسون ته اها اهڙي هئي جيترو هي بڊو!“
”پر عجيب ڳالهه اهاآهي ته هن مند ۾ ڏاڙهياري تي ايتري ٿڌ ڪو نه هئي. جيتري هئڻ کپي. مڙئي بڊي جي لڳ ڀڳ هئي!“ مون بخاري صاحب کي ياد ڏياريو.
”واقعي! عجيب ڳالهه آهي جو ڏاڙهيارو گهڻو مٿي آهي پر ايتري ٿڌ ڪو نه هئي. پر اهو جاگرافيءَ جي فرق سبب آهي. هتي بڊي تي ڪراچيءَ کان بي روڪ هوائون اچن ٿيون! ”اسان هاڻي ذاتي مشاهدي جي آڌار تي ڳالهائڻ جهڙا هئاسون. ”هتي اها ڪراچيءَ جي ٿڌين سامونڊي هوائن جي ڇڙهه پئي لڳي ... هڪ ته ڏکڻ جي ٿڌي هوا مٿان وري اڍائي ه�