ڪالاباغ شهر

ڪالاباغ شهر

آچر-5 نومبر 1989ع
اسان نئين ڏينهن جي آجيان صبح سوير ڪئي. سج اڀرڻ مهل اسان جيپ ۾ هئاسون. جيپ ڪالاباغ شهر جي سرڪاري عمارتن کان ٿيندي، ننڍڙي چؤواٽي تي بيٺي. چؤواٽي کان درياهه جي ڪنڌي پري ڪونه هئي. شهر اڃا ننڊاکڙو هو. ڪو ڪو دڪان کليل هو. چانهه وارو ، سِيري پُوريءَ جو دڪان، کير وارو، حجم يا اهڙو ڪو ٻيو دڪان. شهر کُلڻ ۾ گهڻي دير ڪونه هئي. ننڍا شهر پورهيت ماڻهن وانگر جلد جاڳندا آهن، ڇو ته ٻهراڙين جا ماڻهو ساجهر اچي ساجهر ئي موٽي ويندا آهن.
”توهان ناشتو پاڻي ڪري وٺو تيسين شهر کُلي ويندو!“ ڪالاباغ جي هڪ نوجوان پُڇا تي اسان جي رهنمائي ڪئي. سامهون چانهه ۽ پراٺي جو بندوبست هو. محمد علي قادري ۽ ڪريم ميمڻ پنهنجن هٿيارن ۽ بندوقن (ڪريم پنهنجين ڪئمرائن کي بندوقون چوندو آهي) کي سنڀالي شڪار تي ٻيلي ۾ (شهر ۾) گهڙي ويا. ننڍڙن شهرن ۾ ڪا نئين ڳالهه جهنگ ۾ باهه وانگر پکڙجندي آهي. اسان هڪ جهوني مندر جي آڏو اچي بيٺاسون ته پنج ڇهه مقامي ماڻهو وڪوڙي ويا. محمد علي ۽ ڪريم ميمڻ جي پويان به ننڍڙو لشڪر هلي رهيو هو. عام ماڻهن جو تاثر هئو ته اسان ٽيلي وزن وارا آهيون، گهڻن کي شڪ هو ته هيءَ ٽيم ڪنهن ڳجهي ڪم تي نڪتل ٽيم آهي. ماڻهن جو ميڙ ڏسي اسان پڇيو،
”هيءُ ڪنهن جو مندر آهي؟“
”هندن جو“ هڪ همراهه جواب ڏنو.
مندر جي عمارت ٻڌايو پئي ته اهو شوالو هو، پر اسان ٻاراڻا سوال ضرور پڇندا آهيون، ان ريت عام ماڻهو به تعاون ڪرڻ لڳندو آهي.
”ڀلا هتي ڪي ٻيا به مندر آهن؟“
”اڳي گهڻا هئا، هاڻي ٿورا بچيا آهن.“
”ڊهي ويا ڇا؟“
”نه سڀ ته ڪونه ڊٺا آهن، ڪافي مندرن تي قبضا ٿي ويا آهن.“
”مندر ڪٿي ڪٿي آهن؟“
”نِڪالا والا پتڻ جي ڀرسان کنڊا رام سراءِ آهي، ان کي اسان رام سرن چوندا آهيون. اتي هڪ مڪان آهي، ڌرم شالا آهي، اتي هاڻي ڇوڪرين جو اسڪول آهي. ڪالاباغ کان رستو نڪري ٿو شيخوپورهه پشاور وارو ... ان رستي تي سراءِ لاءِ هڪ جاءِ ٺهيل آهي، هتي مسافر ترسندا آهن، اها جاءِ هڪ هندو ٺهرائي هئي، اتي پاڻيءَ جو کوهه به آهي، اتي هڪ پراڻي عمارت هئي، هاڻي نئين ٺهرائي وئي آهي. ان کي کنڊا رام سراءِ چون ٿا. هتي مندر ڪونهي.“
”ٻيو؟“
”ٻيو هتي هڪ چ‍وڪ ”پير ڇوٽا“ وٽ هندن جو هڪ مندر آهي، اهو اڃا بيٺو آهي- توهان تنگ بازار وڃو؛ اتي هندن جون جايون آهن، اهي ڏسو بازار ڏسو.“ همراهه اسان جي رهنمائي ڪئي.
تنگ بازار هڪ ننڍڙي مارڪيٽ آهي، جنهن ۾ دڪان ۽ گهٽيون آهن، هتي هندن جي زماني جو هڪ پتڻ به آهي. اسان پنهنجي معلومات لاءِ نوٽس جمع ڪندا پئي وياسين ته هڪ همراهه شڪجي پيو. خبر ناهي ته سرڪاري هو يا غير سرڪاري، ”توهان ڪير آهيو ... مندرن جي پڇا ڇو ٿا ڪيو؟“
ماڻهو پاڻ کي پنجابي سڏين ٿا پر سندن ٻولي ٿوري مختلف آهي. ان کي ڪالاباغ جي خاص ٻولي چئي سگهجي ٿو، جنهن تي هندڪو جو اثر آهي. مون هڪڙي ماڻهوءَ کان پڇيو.
”توهان جي ٻولي پنجابي آهي؟“
”نه پوٺواري آهي!“ ڪالاباغيءَ چيو پر اسان سان ٽيم ۾ شامل هڪ پوٺواري چيو، ”نه هيءَ پوٺواريءَ کان مختلف آهي. اصل پوٺواري اڃا ٻي آهي. هتان جو لهجو ميانواليءَ کي ويجهو آهي.“
”اسان پنهنجي ٻوليءَ کي بروچي يا بلوچي چئون.“ هڪ ڪالاباغي نوجوان وچ ۾ چيو. پوءِ هن پنهنجي ٻوليءَ جا ٻه جملا ڳالهايا:
”آج جُلان هان اسان درياهه تي ... درياهه ديکڻا!“ ...”اها بروچي زبان آهي ڪالاباغ جي خاص زبان، خود ميانوالي واري به جهٽ سمجهي ويندا آهن ته هي ڪالاباغ واري پاسي جا ماڻهو آهن. ٿَل يا ميانواليءَ جا ماڻهو چوندا.”ڪيڏي پيا ويندا هئه؟ اسان چوندا آهيون،“ ڪٿي ويندا اي؟“
تاريخ پاڪستان - قديم دور جو ليکڪ يحيٰ احمد لکي ٿو ته (صفحو 388) ”ميانوالي پنجاب جو سڀ کان گهٽ آباديءَ وارو ضلعو آهي، پر ان ۾ هڪ ڊزن کان وڌيڪ ٻوليون آهن، جن جو پاڻت ۾ فرق آهي. ڪالاباغ ۽ ماڙي انڊس جي ٻوليءَ دائود خيل، پائي خيل ۽ ڀرپاسي جي ڳوٺن کان مختلف آهي ۽ پوءِ اڳتي ميانواليءَ جي ٻولي ٻنهي کان مختلف آهي. وري ڪنديان ۾ وڌيڪ فرق آهي. ڪلُورڪوٽ ۾ اهو فرق وڌي وڃي ٿو. وان بڇران جي ٻولي پنهنجي آهي - هوڏانهن اتراد ۽ سوانس ڳوٺن جون ٻوليون بالڪل ئي جدا لهجو رکن ٿيون، موسيِٰ خيل ۽ وڙڇا ۾ لهجو ٻئي نموني جو آهي ... جيتوڻيڪ اها سڀ لهندي ٻولي آهي پر ان ۾ فرق آهي. اهو فرق قبائلي بنياد تي نه پر علائقائي بنيادن تي آهي. هڪ ئي قبيلو هڪ علائقي ۾ هڪ ٻولي ڳالهائي ٿو ته ٻئي علائقي ۾ ٻي.“ يحيٰ امجد جو خيال آهي ته ان فرق جا سبب تمام قديم يعني پٿري دور کان محسوس ڪري سگهجن ٿا.ائين ڇو؟ جي جواب ۾ سندس دليل آهي ته مٿيان علائقا نئينزماني جي تڪڙي ملاوٽ ۽ ڦيٽاري کان بچيل آهن ۽ صنعتي دور تبديليون نه آنديون آهن ان ڪري انهن ٻولين مان ماضيءَ جي رهڻي ڪهڻي جهلڪي ٿي.
هتي جيڪي مندر ختم ٿي ويا آهن، انهن تي بنگلا ٺهي ويا آهن، اسڪول ٺهيا آهن. هندن جا نشان ختم ٿيندا پيا وڃن. البت ماڻهن درياهه جي هن پار جبل ڏانهن بار بار اشارو ڪري پئي ٻڌايو ته اتي هندن جو هڪ مندر آهي، جيڪو ضرور ڏسجو. اتي ماڙي شهر هو جيڪو خاص هندن جو هو هتي هڪ ڦٽل قلعي جا نشان به آهن جنهن کي ”راجه والا برج“ چون ٿا.
هڪ بينڪ آفيسر ٻڌائي ٿو، ”ماڙي جي کنڊرن مان ٺڪراٽو ملي ٿو. کنڊر ماڙيءَ کان اڌ ڪلاڪ جي پنڌ تي آهن ... هتي ٻيون به گهڻيون شيون آهن، هتي تلاءَ آهن، بابر بادشاهه به هتان لنگهيو آهي، هتان پنج ميل اتر ۾ هڪ ٻيو قلعو آهي جتان سڪا به ملن ٿا. پر تعليم نه هئڻ ڪري ڪنهن کي احساس ڪونهي ... سرڪار به هتي ڪا تحقيق نٿي ڪرائي!“ بينڪ آفيسر جي لهجي ۾ درد هو، بالڪل اهڙو درد جيڪو سنڌ جي ماڻهن ۾ هوندو آهي. هن يار کي به اها ساڳي شڪايت هئي ته قديم آثارن تي تحقيق کي نظرانداز ڪيو ويو آهي. جنهن ڪري علائقو سياحن لاءِ نه کليو آهي.
”ڊنگوٽ واري جبل تي به ڪالاباغ جا نشان هنيا ويا هئا پر 1976ع واري وڏي ٻوڏ ۾ جبل کسڪي ويو هو. ان ڪري هن جاءِ کي رد ڪري ڇڏيائون.“ هجوم مان هڪ ماڻهو ڳالهايو، ”جبل ۾ ڏار پئجي ويا هئا ان صورتحال کي ڏسي ڪالاباغ بند جو منصوبو هاڻي پير هائي وٽ منتقل ڪيو اٿائون.“
”اصل ۾ هي شهر ٻه اڍائي سؤ سال اڳ آباد ٿيو. هتي سکن واري وقت ۾ ڊنگوٽ کان اچي ماڻهو آباد ٿيا. ڊنگوٽ اها کنڊرن واري جاءِ آهي جتي تلاءُ به آهي. اتي ڀڳل ٽٽل ٿانءَ به ملن ٿا.“ بينڪ آفيسر چيو، جيڪو ڊيوٽي ڏيڻ لاءِ گهران نڪتو هو پر هاڻي حال احوال ۾ بيهي رهيو هو.
”اوڏانهن وڃي سگهجي ٿو؟“
”ڇو نه؟ توهان ٻيڙين ۾ واپس مٿي وڃو ڏيڍ ڪلاڪ کن وڃڻ ۾ لڳندو ۽ موٽ ۾ هڪ ڪلاڪ لڳندو. جيپ جو رستو ڪونهي، ملاحن کي سڀ خبر آهي.“ بينڪ عملدار ٻڌايو. شايد هيءُ اهو ئي ڪافر ڪوٽ آهي جنهن بابت طوطي خان ٻڌايو هو.
”