ڪامريڊ جمال نقوي

ڪامريڊ جمال نقوي

سال ڏيڍ اڳ (جنوري 2010ع) جي ڳالهه آهي جو آئون ڪنهن دوست کي ڇڏڻ لاءِ ڪراچيءَ جي ڪلفٽن بِرج جي ڀرسان فليٽن وٽ بيٺو هئس. سامهون هڪ سڃاتل سڃاتل چهرو نظر آيو. جهونڙو بزرگ ماڻهو، هٿ ۾ لٺ، اڇي رنگ جي سلوار ۽ قميص! آئون پري کان کيس تڪيندو رهيس.
”اوهه! هي ته ڪامريڊ جمال نقوي ٿو لڳي!“ مون دل ۾ سوچيو هو. پر جڏهن ان شخص جي نظر مون تي پئي ته اها اجنبين واري هئي. هن به مون کي نه سڃاتو. آئون شڪجي پيس، ماڻهو ماڻهن جهڙا! خدا ڄاڻي ته ڪير آهي، پر هوبهو جهڙو ڪامريڊ!“ مون کان رهيو نه ٿيو، اڳتي وڌي ويس، ويجهو وڃي اکيون اکين ۾ ملائي ڏٺم. هن جي اکين ۾ مون لاءِ اجنبيت برقرار هئي. نيٺ مون همٿ ڪري پڇيو ”ڇا توهان ڪامريڊ جمال نقوي نه آهيو؟“
منهنجي سوال تي سندس اکيون چمڪي اٿيون، ” اوهو، بدر تون! مون توکي تنهنجي آواز مان سڃاتو، نه ته صفا بدلجي ويو آهين! ڪيئن آهين؟ ڇا پيو ڪرين؟ مون سان گڏ هل، توکي چانهه پياريان! ڪجهه ڳالهيون ڪريون!“ ڪامريڊ اتي ئي هڪ اوچي عمارت جي گرائونڊ فلور واري فليٽ ۾ مون کي وٺي ويو. هو ڪافي ڪمزور ٿي ويو هو. مون کي جيل جا ڏينهن ياد اچي ويا. هو ڪمزور ته تڏهن به هو، پر هاڻي ته جسماني طرح صفا جهريل ٿي لڳو! نيٺ عمر جي به تقاضا ٿئي ٿي.
ان ملاقات کان ٿورا ڏينهن اڳ Geo TV چئنل تي رٽائرڊ ڪرنل امتياز قسم کڻي چئي رهيو هو ته هن فقط ٽن ماڻهن جي انٽِروگيشن ڪئي هئي. نذير عباسي جيڪو بقول سندس ٽارچر ڪئمپ ۾ دل جي دوري سبب گذاري ويو هو.، ٻيو ڪامريڊ جمال نقوي ۽ ٽيون رفيق صفي جنهن کي موت جي سزا ڏياري هئائين (اها سزا پوءِ عمر قيد ۾ تبديل ٿي هئي). هُو چئي رهيو هو ”اهو ڪيس هندستان جي وڏي سازش هئي!“ خدا جي پناهه! هي ماڻهو جڏهن ڌرتيءَ جي خوبصورت ماڻهن کي قتل يا قيد ڪن ٿا ۽ پوءِ پير کوڙي ڪوڙ هڻن ٿا ، تڏهن به زمين کي ڌوڏو نٿو اچي. ههڙو ڪُوڙ! ڪيڏانهن رهي ڪميونسٽ پارٽي ۽ ڪيڏانهن هندستان! ظلم پنهنجو ۽ تهمت ٻين تي ــ هي ڪميونسٽ همراهه پاڻ ڏک ۽ بک تي، بسن ۾ ، ۽ پنڌ هلندا وتن، جتيون ڇِڳيون پيون آهن، بي هٿيار اهڙا جو کيسي ۾ مُڏو چاقو به نه هجي، البت پمفليٽن سان ڀريل ٿيلهو ضرور هوندو هئن. انهن ماڻهن کي هندستان ڇا ڏنو؟ اها خدا ڪارڻ جي ڳالهه آهي ته وٽن هٿيار نالي جي ڪا به شئ يا خيال مون ڪونه ڏٺو!
ڪرنل امتياز جڏهن (جولاءِ 1980ع) ۾ ڪامريڊ جمال ۽ ٻين ساٿين کي گرفتار ڪيو هو، تڏهن هو ڪنهن وحشي درندي جي ڏِک ڏيندو هو. سياسي قيدي هن کي ’امتياز ٻِلو‘ چوندا هئا ڇاڪاڻ ته سندس اکيون ٻليءَ وانگر شيريون هيون.
ڪامريڊ جمال نقويءَ سان 1984 کان پوءِ منهنجي هيءَ ٻي ملاقات هئي. 1984 کان پوءِ اسان چئن سالن جي ڊگهي قيد کانپوءِ آزاد ٿيا هئاسين. ان کان ڪافي سال پوءِ مون ڪامريڊ کي هڪ ڀيرو شيما ڪرماڻيءَ جي هڪ پرفارمنس Song of Indus دوران ڏٺو هو. انهن ڏينهن ۾ ڪميونسٽ پارٽي تازو ئي ٻه ڌڙا ٿي هئي، ۽ ڪامريڊ سخت ڏکويل هو. مخالف ڌڙي ڪامريڊ تي عجيب تهمتون پئي رکيون. جنهن ماڻهوءَ پنهنجي ضمير ۽ نظريي خاطر ٽارچر ڪئمپون ۽ قيد خانا ڏٺا هجن، جيڪڏهن ان تي تهمت ايندي ته يقيناً جيءُ جهوري وجهندي.
مون ڏٺو ته سويت يونين جي ٽٽڻ کانپوءِ گهڻو ڪجهه وکري ويو. پارٽيءَ ۾ اندر موجود پاليسين يا حڪمت عملين جا اختلاف سويت يونين کانپوءِ هڪٻئي سان اختلافن ۾ بدلجي ويا. جڏهن ڪا شئ پنهنجر محور تان ٿِڙي وڃي، تڏهن ايئن ٿيندو آهي. پارٽيءَ کي سڄو اتساهه سويت يونين کان پئي مليو، جنهن ۾ سوويتون نالي ماتر آزاد هيون، جيئن پاڪستان ۾ صوبا نالي ماتر خودمختيار آهن. مرڪزيت ۽ بيورو ڪريسي ملڪ تي حاوي هئي، جنهن قومن جي آزاديءَ کي وفاق ۾ جڪڙي قيد ڪري ڇڏيو هو. ڪنهن به سوويت جي پنهنجي راءِ ’قوم پرستيءَ‘ جي طعني سان ’وِيٽو‘ ڪئي ٿي وئي. ’محبِ وطني‘ اها هئي ته جيئن ماسڪو چوي تيئن ڪريو (جيئن اسان وٽ آهي ته جيئن اسلام آباد چوي، اها ئي محبِ وطني آهي، باقي قوم پرستي آهي). ايئن وفاقي جبر خلاف عوامي طبقن جي قوم پرستيءَ کي هٽلر جي ’نازي ازم‘ سان ڀيٽ ڏني ٿي وئي . هٽلر واري جرمن نيشنل ازم کي پورهيتن جي قوم پرستيءَ سان ڀيٽڻ وڏي زيادتي هئي. جڏهن سوويت يونين ٽٽو ته ان کي سخت گير وفاق جو منطقي حشر سمجهڻ کپندو هو، سنڌ جا انقلابي ’قوم پرستي‘ واري مهڻي ۾ ماٺ هئا. سوويت وفاق ٽٽو ته سنڌ ۾ قومي حقن وارو اختلاف شديد ٿيو، پر خراب ڳالهه اها ٿي ته تشريحن جي اختلاف سبب فردن تي ذاتي تهمتون رکيون ويون. اهو مناسب ڪونه هو.
انهن تهمتن کان پوءِ به مون ڪڏهن ڪامريڊ جمال جي زباني سڌي يا اڻسڌيءَ طرح ڪنهن ٻئي سينئر يا جونيئر ڪامريڊ جي خلاف بهتان بازي نه ٻُڌي. وڌ ۾ وڌ اختلاف راءِ هوندو ته بيزاريءَ ۾ چوندو، ”خبر نه آهي ته پارٽي ڇا پئي سوچي ۽ ڇا پئي ڪري، آئون سخت بور پيو ٿيان!“ اهي لفظ به تڏهن ٻڌم جڏهن اسان جيل ۾ هئاسون. مون محسوس ڪيو هو ته جيل کان ٻاهر روپوش حالت ۾ موجود پارٽيءَ سان ڪامريڊ جمال جو رابطو تمام محدود هو. شايد جيل ۾ اندر قيادت کي متحرڪ سياست جي عمل کان جدا رکيو ويندو آهي. ظاهر آهي ته قيد قيادت گهڻي باخبر رهي نه سگهندي آهي.
بهرحال، ڪامريڊ جمال نقوي انهن ٿورڙن ماڻهن ۾ شامل آهي جن کي مون سچ جي ڏکئي پنڌ ۾ ثابت قدم ڏٺو. ڪامريڊ جمال 1981ع ۾ گرفتار ٿيو، گمنام ٽارچر ڪئمپن مان ٿيندو لانڍي جيل پهتو. ان کانپوءِ منهنجي ملاقات تڏهن ٿي ، جڏهن اسان جي ڪيس جي ’سمري آف ايويڊنس‘ (ڪچي شنوائي) شروع ٿي.
جيستائين مون کي ياد اچي ٿو ان کان اڳ ڪامريڊ جمال سان منهنجيون ڪي ٿوريون ملاقاتون ٿيون هيون. هڪ ملاقات مون کي حسن اسڪوائر وٽ ڪنهن فليٽ ۾ ياد آهي، اهو 79-1978ع جو زمانو هو. ان ملاقات جو بندوبست انور پيرزادي ڪيو هو. سڀئي ڪامريڊ کي ’ماستر‘ چوندا هئا، ”ماستر هيئن ٿو چوي ... ماستر هونئن ٿو چوي!... ماستر ملڻ ٿو چاهي.. وغيره وغيره“. ان وقت مون کي اها خبر ڪونه هئي ته ڪامريڊ جمال واقعي ماستر آهي ۽ اردو ڪاليج ۾ انگريزيءَ جو استاد آهي. آئون هن کي ماستر ان ڪري سمجهندو هئس جو هُو جڏهن به ملندو هو جدلياتي ماديت ۽ داس ڪيپيٽل جو ڪو باب پڙهائي ويندو هو. آئون هن کي Sir چئي مخاطب ٿيندو هئس ۽ هو مون کي چوندو هو، ”اسان سڀ ڪامريڊ آهيون، اسان ۾ ڪو به Sir يا ننڍو وڏو نه ٿيندو آهي ... بس! ڪو سينيئر ڪامريڊ آهي ته ڪو جونيئر، انڪري هڪٻئي کي ڪامريڊ ڪري مخاطب ٿجي.“ پر آئون هميشهه Sir ئي چوندو رهيس ڇاڪاڻ ته هو مارڪسزم پڙهائيندڙ ماستر يا استاد هو.
هو منهنجي لاءِ ڪامريڊ تڏهن ٿيو جڏهن اسان قيد خاني ۾ گڏ ٿياسين. هُو ذيابطيس جو مريض هو. سينٽرل جيل ڪراچيءَ جي اسپتال لانڍي جيل جي ڀيٽ ۾ بهتر هئي. ڪامريڊ جيئن ته ڪاليج ۾ پروفيسر هو، ا�