ڪامريڊ جمال نقوي

�ڪري، ان بنياد تي جڏهن کيس ’بِي ڪلاس‘ مليو ته کيس لانڍي جيل مان سينٽرل جيل منتقل ڪيو ويو. اها 19 اپريل 1982 جي تاريخ هئي. ان کان پوءِ هوريان هوريان سهيل سانگي ۽ ٻيا ساٿي به سينٽرل جيل منتقل ٿيا، ڪمال وارثي ۽ شبير شر 14 جُون1982 تي آيا. فقط امر لال سڀني کان اڳ سينٽرل جيل ۾ هو، جتي کيس بند وارڊ ۾ رکيو ويو هو.
قيد خاني جا ڏينهن ۽ عدالتي ڪارروايون ڪيئن گذريون؟ اهو هڪ ڊگهو داستان آهي، جنهن جو ذڪر مون پنهنجي ’جيل جي ڊائري‘ ۾ ڪيو آهي، جيڪا آگسٽ 1990ع ۾ شايع ٿي. جيڪڏهن ڪو صاحب واقعن جي ترتيب پڙهڻ چاهي ته اها ڊائري پڙهي.
جيستائين ڪامريڊ جمال نقويءَ جو تعلق آهي، مون هن کي سدائين مهربان ۽ شفيق ڏٺو. ڪڏهن به زبان مان ڪنهن جي خلاف ڪو گٿو لفظ نه نڪتس هميشه اعتدال ۾ رهيو، البت مون کي چوندو هو ته ’تون آدم بيزار آهين‘. ڪامريڊ ڪنهن حد تائين ٺيڪ چوندو هو. آئون ڪنهن وڏي وارڊ، بيرڪ يا هجوم ۾ رهڻ بدران اڪيلي کوليءَ ۾ رهڻ پسند ڪندو هئس جو اتي ڪو به منهنجي ۽ ڪتابن جي وچ ۾ نه ٿي آيو. ڪي سياسي قيدي بي تڪيون ڪچهريون ڪرڻ ايندا هئا. آئون انهن کي جهلي نه سگهندو هئس، انڪري هڪ ڏينهن پنهنجي کوليءَ جي هڪ ڀِت تي لکي ڇڏيم،
“If you have come to contribute a drop of knowledge, you are welcome, otherwise … …” ڪامريڊ اهو جملو پڙهي خفي ٿيندو هو، ”ڀئي يه ڪيا آدم بيزاري هئه؟ اڇا تو سُنو ... ايڪ مرتبه يون هُوا ڪه وِليم ورڊس ورٿ اور ان ڪي شاعر دوست ڪسي بات پر ... ... “ ان ريت ڪامريڊ انگريزي ادب جي ڪنهن نه ڪنهن علمي واقعي يا بحث تي ڪا نه ڪا ڳالهه ٻڌائي ، پوءِ چوندو هو، ”ميرا خيال هئه ڪه اب ميرا حق بنتا هئه ڪه مين ٿوڙي دير بيٺ سڪتا هون، تم ني تو جيل ۾ جيل بنا ديا هئه!“ آئون ان تنقيد تي شرمندو ٿيندو هئس پر مون اهو جملو ديوار تي ٽنگيل رهڻ ڏنو. اها ٻي ڳالهه آهي ته ان سان ڪنهن تي به اثر ڪونه پيو.
ڪامريڊ انگريزي ادب جو استاد هو ۽ اسان 16 جُون 1982 تي جيل ۾ سنڌي ادبي سنگت جي شاخ جو بنياد به وجهي چڪا هئاسين. ان جي پهرين گڏجاڻي آغا اشفاق جي کوليءَ ۾ ٿي هئي، جنهن ۾ پرويز شاهه، صفت رند، جبار خٽڪ، عارف بيگ ۽ ڊاڪٽر مولا بخش شريڪ ٿيا هئا، ٻه ڏينهن اڳ ڪمال وارثي ۽ شبير شر به سينٽرل جيل منتقل ٿيا هئا. جبار خٽڪ 18 مئي 1982 تي هن جيل ۾ آندو ويو هو، مٿس سخت تشدد ٿيل هو. همٿ ڀريو ماڻهو آهي. سهيل سانگي 30 مارچ 1983 تي سينٽرل جيل منتقل ٿيو هو، جڏهن اسان واري ڪيس جي ڊفينس سائيڊ پوري ٿي.
پهرين سيپٽمبر 1982 تي ڪامريڊ جمال نقويءَ تي فالج جو حملو ٿيو، ڳالهائي به نه پيو سگهي. جنهن تي عدالت فيصلو ڪيو ته سندس صحتيابيءَ تائين ڪيس نه هلندو. عدالت 16 نومبر 82 تائين سندس صحت سڌرڻ جو انتظار ڪيو ۽ پوءِ کيس جدا ڪيس هلائڻ لاءِ في الحال پاسيرو ڪري ڇڏيو. اسان تي ڪيس هلندو رهيو ۽ ڪامريڊ جيل جي چؤديواريءَ تائين محدود ٿي ويو.
30 مارچ 1983 کانپوءِ، جڏهن اسان عدالتي چڪرن مان پوريءَ طرح واندا ٿي ويٺاسين ۽ ڪتابن تائين محدود ٿي وياسين، تڏهن سهيل سانگيءَ صلاح ڏني ته مون کي ادبي تنقيد نگاريءَ جي تاريخ ۽ ادبي لاڙن تي ڪامريڊ جمال نقويءَ کان ليڪچر وٺڻ گهرجن. ايئن ڪامريڊ کي راضي ڪيو ويو ۽ روزانو ليڪچر جو سلسلو شروع ٿي ويو. ڪامريڊ ڏاڍي محنت سان ۽ ياداشت مان ليڪچر ڏيندو هو. ان ادبي ڪلاس ۾ سهيل ۽ آئون ٻئي شريڪ ٿيندا هئاسين، ۽ ليڪچر کان پوءِ پاڻ ۾ ان ليڪچر مان اڀريل موضوعن تي ڳالهائيندا ۽ سڀاڻي پڇڻ لاءِ سوال تيار ڪندا هئاسين. ايئن انگريزي ادب جي ارتقا جي سڄي تاريخ ۽ تنقيد ذهن نشين ڪرائي ويو.
جڏهن ليڪچر مڪمل ٿيا، تڏهن مون ڏٺو ته ٻه ٽي نوٽ بُڪ ڀرجي چڪا هئا. مون انهن نوٽس کي ترتيب ڏني. ڪو مونجهارو پيدا ٿيو ته وري به ڪامريڊ کان پڇا ڪندو هئس. ان دوران ٻاهرين دوستن به وڏي مدد ڪئي جو انهن ليڪچرن ۾ ذڪر هيٺ آيل فني شهپارا، نظم، اصل مواد ۽ تنقيد جي موضوع تي ڪتاب مطالعي لاءِ موڪليندا رهيا. ايم آر ڊيءَ واري تحريڪ شروع ٿيڻ کان اڳ ليڪچر مڪمل ٿي ويا. هاڻي ان موضوع تي وڌيڪ مطالعو ڪرڻو هو، جيڪو ڪجهه وقت تائين رات ڏينهن جاري رهيو. جولاءِ 83 ۾ اهو ڪتاب مڪمل ٿي ويو. ان ريت آئون پنهنجي پهرئين ڪتاب ”تنقيد نگاري ـ ارتقائي جائزو“ لکڻ جو سڄو ڪريڊٽ ڪامريڊ جمال نقويءَ کي ڏيان ٿو. هُو نه هجي ها ته آئون اهو ڪتاب نه لکي سگهان ها.
1980 کان 1984 جي وچ ۾ ٻيا به کوڙ سارا سياستدان، اديب ۽ دانشور منهنجي لاءِ اتساهه جو ڪارڻ رهيا، پر پنهنجي سڄي ’آدم بيزاري‘ کان پوءِ به آئون سڀ کان قريب سهيل سانگي ۽ ڪامريڊ جمال نقويءَ سان رهيس. سبب فقط اهو ئي هو ته اهي ادب ۽ قلم جي دنيا ۾ منهنجا ’ڪامريڊ‘ هئا.
آئون اعتراف ٿو ڪريان ته آئون زندگيءَ ۾ ڪڏهن به ڪميونسٽ پارٽيءَ جو ميمبر ڪونه رهيو آهيان (ان جي تصديق ڪامريڊ جمال نقوي به ڪندو) البت آئون دل جي گهراين سان سمجهان ٿو ته هو حقيقي عوامي تبديليءَ لاءِ مخلص سياسي ڪارڪن هئا. تڏهوڪي سرڪار مون کي هنن سان قريب تر ڪري مون تي وڏي مهرباني ڪئي هئي. جيتوڻيڪ مون پنهنجي جوانيءَ جا چار سال هنن سان گڏ قيد ۾ گذاريا، مون کي ان تي ڪو به افسوس يا پڇتاءُ نه آهي. هنن بهادريءَ سان جيل گهاريو. اهي ڏينهن منهنجي لاءِ رچڻ ۽ پچڻ جا هئا. شڪر ٿيو جو ثابت قدم ٻاهر نڪتاسين، ۽ اڄ تائين ڪنهن به دوست يا دشمن ملامت جي آڱر نه کنئي آهي.
هائو! ڪامريڊ سان منهنجا به ڪي اختلاف رهيا آهن. ان اختلاف ۾ آئون سڀني انقلابي دوستن کان ڌار بيٺو رهيس. ٻيا سڀ هڪ طرف هئا، آئون اڪيلو ٻئي طرف. آئون پنهنجي طبيعت ۾ ڪافي نرمي پسند آهيان. رتوڇاڻ واري انقلاب جي خيال سان ڪڏهن به سهمت ڪونه ٿيو آهيان. آئون سدائين تنقيدي ڪلاسن ۾ اهو چوندو هئس ”اهو انقلاب ڪهڙي ڪم جو، جنهن ۾ رت وهي، بي گناهه ماڻهو مرن، اهو انقلاب جنهن جو رستو خاڪ ۽ خون مان هجي، آئون ان کي ٺيڪ نٿو سمجهان!“
ڪامريڊ سمجهائيندو هو ”تون شاعر ۽ اديب آهين ... انقلاب جا خواب ڏيکارين ٿو پر سياسي ڪارڪن ان انقلاب تائين عملي طرح وٺي وڃي ٿو ... جيڪڏهن امن جو رستو ملندو ته اتان وٺي ويندو پر جيڪڏهن خاڪ ۽ خون مان گذرڻو پوي ته ڇا عوامي انقلاب کي اڌ ۾ ڇڏي ڏجي؟ پوءِ ڇا ٿيندو؟ پرمارِي قوتون عوام جو رت وهائي رتوڇاڻ پيون ڪنديون“. جواب ۾ هڪ ڀيرو وري مون چيو، ”ان هوندي به آئون خوني انقلاب پسند نٿو ڪريان!“ تڏهن ڪامريڊ خاموش ٿي مون کي اکين ۾ ڏٺو ۽ چيائين”معاف ڪجانءِ! تون هُجين ته ڀلي هُج، اسان گوتم ٻُڌ نه آهيون!“ پوءِ آئون چپ ٿي ويس.
ادب، سياست ۽ صحافت جي دنيا ۾ هاڻي کوڙ سارا سال گذري ويا آهن، آئون پنهنجي مؤقف تي قائم آهيان ــ پر خبر نه آهي ته اسان مان ڪنهن جي سوچ ٺيڪ آهي.
(15آگسٽ، 2011 تي لکيل)

تازو، 2014ع ۾ ڪامريڊ جمال نقويءَ جو انگريزيءَ ۾ ڪتاب آيو آهي، Le