ڪامريڊ سوڀو گيانچنداڻي

ڪامريڊ سوڀو

شايد 1974 جي ڳالهه آهي جڏهن پارس ارشاد مون کان پڇيو ”ڪڏهن ڪامريد سوڀي سان مليو آهين؟“ هن ڏاڍي اشتياق سان سوڀي جو نالو کنيو هو. هي منهنجي لاءِ بلڪل نئون نالو هو. ”سرڪار جي نظر ۾ ڏاڍو خطرناڪ ماڻهو آهي، ڪمال آهي تون سوڀي کي نه ٿو سڃاڻين!؟“ پارس لاءِ اها واقعي حيرت جي ڳالهه هئڻ کپندي هئي ته لاڙڪاڻي جو نوجوان اديب ڪامريڊ سوڀي کي نه ٿو سڃاڻي! شايد کيس اندازو نه هو ته منهنجا سوچ سمجهه وارا ڏينهن تڏهن شروع ٿيا جڏهن آئون حيدرآباد ۽ ڪراچيءَ ۾ هئس. لاڙڪاڻي سان واسطو گهٽجي ويو هو. اهو ئي سبب آهي جو منهنجي لاڙڪاڻي واري سڄي سنگت ڪراچيءَ ۾ ٺهي. انور پيرزادو، ڪيهر شوڪت، هدايت منگي، ڪليم لاشاري، اشتياق انصاري، انور ابڙو، ٻلهڙيجيءَ وارا دوست ۽ سڄو تخليقڪار طبقو.
”هو خطرناڪ ڪيئن آهي؟“ مون پڇيو هو.
”سدائين جيل ۾ يا نظربند! جيڪو هن سان واسطي ۾ اچي ٿو، ان تي سي آءِ ڊي شرع ٿيو وڃي! مون سوڀي کي پنهنجي شاديءَ جي دعوت ڏني ته CID وارا منهنجي به ڪڍ پئجي ويا!“ پارس ٻڌايو. مون محسوس ڪيو ته پارس ارشاد جيترو سوڀي کان متاثر هو، اوترو ئي ڊنل به هو. پوءِ هو CSS ڪري اطلاعات کاتي ۾ هليو ويو ته پوءِ سندس محبت روحاني حد تائين محدود ٿي وئي. پر هن سوڀي جي ڳالهه ڪري مون کي عجيب ڪيفيت ۾ مبتلا ڪري ڇڏيو. ڇا مون کي سوڀي سان ملڻ گهرجي؟ پر مون به نه ٿي چاهيو ته CID وارا منهنجي به ڪڍ پئجي وڃن. ڪامريڊ سان منهنجي ملاقات پوءِ به گهڻي عرصي تائين نه ٿي. انهن ڏينهن ۾ ڀٽي صاحب جي حڪومت هئي، ۽ ڪامريڊ پنهنجي ڳوٺ ۾ نظر بند هو. البت سندس پٽ ڪنعيي سان سنڌي ادبي سنگت ڪراچيءَ ۾ ملاقاتون ٿينديون هيون جو انور ۽ نبي بخش کوسي جو دوست هو.
ڪامريڊ سان منهنجي پهرين ملاقات ڪيئن ۽ ڪٿي ٿي؟ چڱي طرح ياد نه اٿم پر سمجهان ٿو ته پهرين ملاقات لاڙڪاڻي ۾ ڪامريڊ جي گهر ۾ ٿي هئم. انور پيرزادو اوڏانهن وٺي ويو هئم. هڪ وڏو هال هو جنهن ۾ ٻنهي پاسي کوڙ سارا ڪتاب ٻنهي پاسي ڪٻٽن ۾ ترتيب سان رکيل هئا. هر ڪتاب جلد بند هو ۽ شايد انهن تي ڪتاب جي نالي جي چٽڪي به لڳل هئي. ڪامريڊ خوب ڳالهيون ڪيون ... شانتي نڪيتن جون، علم جون، ڪتابن جون، پنهنجي پٽ ڪنعيي متعلق ـــ ۽ ٻيون به گهڻيون ڳالهيون، پر انهن ۾ ڪا به ڳالهه ’خطرناڪ‘ يا اهڙي نه هئي جنهن کي رياست جي سرڪاري ٻوليءَ ۾ تخريبي يا بغاوتي چئي سگهجي. جڏهن مون ڪامريڊ کي پهريون ڀيرو ڏٺو تڏهن هو سٺ پنجهٺ سالن جو هو. مان پاڻ جيل جو ذائقو چکي تازو ئي ٻاهر نڪتو هئس. ڪامريڊ جي صحت ان وقت به سٺي هئي، ۽ هو لاڙڪاڻي ۾ وڪالت ڪندو هو. سنهڙو، ڊگهڙو ۽ مضبوط هڏڪاٺ. گهاٽا ڀِروون ۽ انگريزي ڪٽ تي گهنڊيدار وار. کيس سفيد سلوار قميص پهريل هئي. (هو شايد اڪثر ان ئي لباس ۾ رهندو هو. يا وري مون کيس سفيد پتلون ۽ ڪاري ڪوٽ ۾ ڏٺو).
مون پنهجي ’جيل جي ڊائري‘ اٿلائي پٿلائي پئي ڏٺي ته سوڀي جي حوالي سان ڪجهه معلومات لکيل نظر آئي. هتي اهي سِٽون جيئن جو تيئن ورجايان ٿو، هي جيل جي هڪ سپاهيءَ جون يادگيريون آهن جيڪي مون کوٽڻ جي ڪوشش ڪئي هئي، منهنجي ڊائريءَ ۾ لکيل آهي:
1ـ اپريل 1984
چاچو يوسف (حوالدار) جيل جي تمام شريف پر تمام سخت حوالدار طور مشهور آهي. چرسين ۽ هيروئنين جو سخت دشمن، ڪو به ڪم چئبس ته ڪري ايندو، شرط اهو ته انساني قدرن جي خلاف نه هجي ۽ انتظاميه لاءِ مسئلو کڙو ڪندڙ نه هجي. سندس نالو رکيو ويو آهي ’ڪمپيوٽر‘. مجال آهي جو ڪو به قيدي چرس جو هڪ ’وزم‘ يا هيروئن جي ننڍڙي پُـڙي ان وقت ماڙي ءَ مان پار ڪري وڃي جڏهن يوسف حوالدار اتي بيٺل هجي! پوءِ کڻي مواليءَ ان پُـڙيءَ کي ستن تهن ۾، نڙيءَ ۾، وارن يا جسم جي ڪنهن ٻئي پور ۾ لڪائي ڇو نه رکيو هجي. خبر ناهي چاچي يوسف کي انهن ننڍڙن سمگلرن جي ڪيئن خبر پئجي ٿي وڃي! سندس ياداشت به عجيب آهي جنهن ڏينهن پروفيسر جمال نقوي هن جيل ۾ ٽرانسفر ٿي آيو، تڏهن کيس ڏسي چاچي يوسف فوراً چيو ”آپ ڦِر آگئي؟“ پروفيسر هن کان اڳ پهريون ڀيرو شاگرديءَ واري زماني ۾ 1953 ۾ گرفتار ٿيو هو ۽ ٻيو ڀيرو 1972 ـ 1973 ۾؛ تنهن کان پوءِ هِن ڀيري. يوسف جي نوڪريءَ جو تقريبا سڄو حصو (ٽيهه ايڪٽيهه سال) ڪراچي سينٽرل جيل ۾ گذريو آهي. اڄ مون چاچي يوسف کان انٽريو ورتو.
مون پڇيو ته هن سڄي عرصي ۾ هن سوين ليڊر ڏٺا هوندا، تن مان ڪو اهڙو، هن کي سُجهندو هجي، جنهن ۾ واقعي ليڊر وارا گُڻ ۽ خلوص هجي! چاچو يوسف ڊگهي ٽٻيءَ ۾ هليو ويو. سوچي سوچي چيائين، ”ها! هونئن ته گهڻئي ڏٺم، پر هڪڙو سنڌي هِندو ياد ٿو اچيم! 58ـ1957 جو زمانو هو ... شايد ايوب خان جي مارشل لا جو زمانو هو ... هن جي وڏي پارٽي هئي. تمام شريف ۽ همت وارو هو ... اسان کي ڪڏهن به تنگ نه ڪيائين. مٿس ڏاڍي سختي هئي. هن سان گڏ هڪ هندستاني حيدرآبادي نوجوان به گرفتار ڪيو هئائون ... جيڪو پوءِ لاهور جي قلعي ۾ مري ويو. ان جو لاش به مائٽن کي نه ڏنائون ... مائٽن ڏاڍو سمجهايو هئس ته سياست نه ڪر ... پر هو پنهنجن اصولن تان نه هٽيو ، جان ڏيئي ڇڏيائين“.
مون کائنس ٻنهي جا نالا پڇيا، ”چيائين پورا ته ياد ڪونهن ... زمانو لنگهي ويو آهي ... هِندوءَ جو نالو سوڀو هو ۽ حيدرآباديءَ جو ناصر! ناصر ته ٿورا ڏينهن هتي رهيو، پوءِ لاهور وٺي ويس، باقي سوڀي کي سترهين نمبر وارڊ ۾ رکيو هئن!“ (نوٽ:آئون به ساڳئي وارڊ ۾ رکيو ويو هئس)

ڪامريڊ سوڀي جڏهن به ڳالهايو، سندس گونجندڙ آواز ۾ هر شئ ساڪت ٿي پئي وئي. سڀ حاضرين خاموشيءَ سان کيس ٻڌڻ ٿي لڳا. ڪنهن کي همٿ نه ٿيندي هئي ته ان گونجندڙ پڙاڏي ۾ پنهنجو آواز شامل ڪري يا ڪامريڊ کي اڌ ۾ روڪي!
سال 87ـ1986 ڌاري ڪامريڊ جسم جو سنهو پر مضبوط لهجي وارو دانشور ٿي ڏٺو. هن ڪا به ’لائن‘ ڪونه ٿي ڏني. بس ماضيءَ جا واقعا ٿي ٻڌايائين يا موجوده حالتن تي ڪا راءِ ٿي ڏنائين. هي ڪجهه اهڙو ئي منظر هو جيئن قديم يونان جو ڪو استاد سنڌي لباس ۾ تاريخ جي نوجوان شاگردن کي ڪلاس روم ۾ (ڪتابن جي بنياد تي نه) تجربي ۽ علم جي بنياد تي ليڪچر ڏيئي رهيو هجي ۽ نوجوان با ادب سڀڪجهه غور سان ٻڌي رهيا هجن. تاريخ ڳالهائيندي ٿي وئي ۽ اسان ٻڌندا ٿي وياسين.
ڪامريڊ پاڻ ئي ڪنهن نوجوان کان سوال ٿي ڪيو پر جواب ٻڌڻ کان اڳ ئي پاڻ جواب ڏيڻ شروع ٿي ڪيو. شايد رابندر ناٿ ٽئگور به ايئن ئي ڪندو هو. شايد سقراط ۽ افلاطون به ايئن ئي سوال اٿاري جواب ڏيندا هئا. مون ڪامريڊ جي جوانيءَ جون ڪجهه تصويرون ڏٺيون آهن. هو خوبصورت مضبوط جوان هو. پاڻ ئي چوندو آهي، ته ”آئون وڏو ويڙهو هئس!“ مان سمجهان ٿو ته ’ويڙهو‘ مان سندس مراد مارڪٽ ڪرڻ وارو نه پر زوردار جسماني ۽ زباني مزاحمت ڪرڻ وارو هئي. مون کي ڪامريڊ جي ڪنهن به ڳالهه يا گفتي ۾ زباني يا جسماني اڳرائيءَ جي ب�