ڪامريڊ سوڀو گيانچنداڻي

�ءِ ڪڏهن به نه آئي. هو مضبوط ڪردار وارو ماڻهو رهيو آهي، ڪو به شخص مٿس آڱر کڻي نه سگهندو. ڪامريڊ پاڻ چوندو آهي ته ”سوڀي ڪڏهن سگريٽ نه پيتو آهي، شراب نه پيتو آهي، ڪوڙ نه ڳالهايو آهي ۽ پرائي عورت وٽ نه ويو آهي ... ٿي سگهي ٿو ته ڪڏهن ڪا غلط فهمي ٿي هجي پر ڪڏهن به شڪ جي بنياد تي ڪنهن تي الزام نه مڙهيو اٿم! انڪري مون زندگيءَ ۾ جيڪي چيو آهي، سچ چيو آهي!“
پوءِ، ڪامريد سوڀي سان منهنجون ڪافي ملاقاتون ٿيون. جڏهن به لاڙڪاڻي ويندو آهيان وٽس حاضري ضرور ڀريندو آهيان. هو هر ڀيري ڪا نئين ڳالهه چوندو آهي. ڪي پراڻيون به ورجائي ويندو آهي، جيڪي اکر به اکر تيئن ئي هونديون آهن، جيئن اڳ ٻڌائي چڪو هوندو آهي. ٽي چار سال اڳ (ڊسمبر 9ـ2008) لاڙڪاڻي وڃڻ ٿيو ته چيائين، ”پڻهين جوانيءَ ۾ ڏاڍو ٺاهوڪو جوان هو، گهڻئي ڇوڪريون کيس شوق ۾ ڏسنديون هيون. سندس پهرين آفيس هتي ئي هئي، اٿ ته هلي ڏيکاريانءِ! ان جاءِ ۾ هاڻي سيد رهند رهندا آهن!“ ڪامريد پنهنجي گهر مان ٻاهر نڪري آيو ۽ هڪ گهٽي ڇڏي ٻيءَ ۾ اچي بيٺو، ”هيءَ جاءِ هئي!“ مون ڏٺو ته هيءَ ٻه ماڙ ڳاڙهين سرن جي جاءِ هئي. ”ڪاش! آئون اِها جاءِ هاڻوڪن مالڪن کان خريد ڪري سگهان!“ مون دل ۾ سوچيو. بلڪل درست! هيءَ اها ئي جاءِ هئي جنهن جو ذڪر بابا سائينءَ پنهجي ’ڪٿا‘ ۾ ڪيو آهي. اها جاءِ جنهن جي ڀرسان واري جاءِ ۾ هڪ مهاجر سيد خاندان اچي ويٺو هو. ان آفيس جي مٿين منزل تي مهمان ٿي رهندڙ هڪ هندو وڪيل هڪ پاڙيسري ڇوڪريءَ سان زيادتي ڪري ويو هو. ”اوهه! ته اهو واقعو هتي ٿيو هو!“ مون ذاتي رڪارڊ لاءِ ان جاءِ جون تصويرون ڇڪيون.
تازو، ڊسمبر 2013 ۾ چيائين، ”پڻهين تمام شريف ماڻهو هو. هُو ڪنهن (ڇوڪريءَ) ڏانهن اک کڻي ڪونه نهاريندو هو. سندس والد عليخان ابڙو تمام پيارو ماڻهو هو ... مون کي به پڙهايائين، هڪ ڀيري سزا ۾ مون کي ڪن گوشي ڪرائي هئائين ... مون ڇا ڪيو هو؟ سو ته ياد نٿو اچيم ... پڙهائيءَ تي سزا نه ملي هوندم جو آئون ڏاڍو هوشيار هوندو هئس ... سڀ سبق ياد هوندا هئم، ٿي سگهي ٿو ته آئون ڪنهن ڇوڪري سان وڙهيو هجان، ان تي سزا ملي هوندم يا اهري ڪا حرڪت ڪئي هئم!“ آئون ڪامريڊ جون اهي سڀ ڳالهيون سندس اجازت سان وائس رڪارڊر ۾ محفوظ ڪندو پئي ويس. ان مهل محمد علي پٺاڻ مون سان گڏ هو.
محمد علي پٺاڻ پنهنجو پاڻ کي سوڀي جون ڳالهيون ريڪارڊ ڪرڻ ۽ کيس ڦلهورڻ جي ڪم لاءِ وقف ڪري ڇڏيو آهي. سندس ان ئي شوق ۽ محنت سبب هن مهل تائين ڪامريڊ جا پنج ڇهه ڪتاب ڇپجي چڪا آهن. اها سڄي محنت محمد عليءَ جي آهي. آئون کيس چوندو آهيان ته عام ماڻهن جو هڪ مرشد هوندو آهي، تنهجا ٽي مرشد آهن: ڀٽائي، سوڀو ۽ انور پيرزادو. هو سوڀي کي ’تاريخ جو وڏو ڪتاب‘ چوندو آهي ۽ سندس هر اکر تي مقدس ڪتاب وانگر اعتبار ڪندو آهي. سوڀو واقعي سچو ۽ سچار آهي، البت ڪا غلط فهمي ڪنهن کي به ٿي سگهي ٿي. هن غلط فهميءَ ۾ ڪا راءِ قائم ڪئي هجي ته اها ڀُل چُڪ ڇنڊ ڇاڻ سان دور ڪري سگهجي ٿي.
سوڀي تمام گهڻو پڙهيو آهي، شايد ئي ڪجهه ڇڏيو هجيس! سندس موضوع تاريخ، سياست ۽ ادب رهيا آهن ”مون ڪهڙو موضوع وڌيڪ پڙهيو آهي؟ مون کي خبر نه آهي!“ سوڀي اعتراف ڪيو، ”... پر سياست ۽ ادب تي گهڻو پڙهيو اٿم!“
”ڇا توهان ٽئگور کان متاثر هئا؟“ محمد عليءَ کيس کوٽڻ لاءِ پڇيو هو.
”نه! هو منهنجو گرو نه هو. مون هن جا ليڪچر ضرور ٻڌا، ڪتاب پڙهيا ... پر هو منهنجو گرو نه آهي!“ سوڀي چيو.
”ته پوءِ توهان ڪنهن کان متاثر آهيو؟ ۽ گروءَ جي وصف ڇا ڪندؤ“ مون پڇيو هو.
”آئون ڪنهن کان به متاثر نه آهيان، مون جيڪي ڪجهه پڙهيو ۽ سمجهيو، ان تي عمل ڪيو اٿم. منهنجو ڪو به گرو نه آهي!“ ڪامريڊ ڏاڍي مضبوطيءَ سان چيو ، ”گرو ان کي چئبو آهي جيئن پراڻي وقت ۾ (رامائڻ ۽ مهاڀارت ۾ ڏيکاريل رِشي برهمڻ آشرمن ۾ هر علم سيکاريندا هئا) گرو وديا ڏيندا هئا!“ ڪامريڊ چيو پر مون ڪامريڊ کان ڪجهه ٻيا سوال پڇيا.
”توهان پاڻ ٿا چئو ته توهان رابندرناٿ جا ليڪچر ٻڌا، ڪتاب پڙهيا، فلسفو پڙهيو. توهان ساڻس احترام ۽ محبت جو رستو رکيو ... توهان کي هن جا خيال سٺا لڳا ... اڃا گُرو ڇا ٿيندو آهي؟ اسان ته ڀٽائي صاحب کي، ڊاڪٽر بلوچ کي، توهان کي، جويي صاحب کي به پنهنجو گُرو چئون ٿا ... توڻي جو ڪنهن به اسان کي ڪنهن اسڪول يا مدرسي ۾ نه پڙهايو آهي. جنهن کان ماڻهو سکي ٿو اهو ئي استاد، گرو، يا مرشد آهي ... توهان ان کي جيڪو به نالو ڏيو!“ مون ڪامريڊ کي وڌيڪ کوٽڻ جي ڪوشش ڪئي. ڪامريڊ چپ ٿي ويو. يا ته وٽس جواب نه هو يا وري هو وڏي ڄمار سبب ڳالهائڻ سان ٿڪجي پيو هو. ڪامريڊ سوڀو شانتي نڪيتن ۾ (1939ـ1940) ٻه سال شاگرد ٿي رهيو هو. ان وقت ٽئگور جي عمر اسي سال هئي ۽ ڪامريڊ 19ـ20 سالن جو نوجوان هو.
”ڪامريڊ توهان ڪڏهن عشق ڪيو؟“ محمد علي پٺاڻ ڪامريڊ کان اوچتو سوال ڪيو.
”نه! ... پر لاڙڪاڻي جي هاءِ اسڪول ۾ مون سان گڏ هڪ ڇوڪري پڙهندي هئي، ’سندري ڪشنچند شِوداساڻي‘، ڏاڍي هوشيار ۽ سهڻي هوندي هئي. مون کي سٺي لڳندي هئي ... پوءِ هوءَ شانتي نِڪيتن پڙهڻ هلي وئي!“ ڪامريڊ ڳالهه ٽاري ويو.
”اڇا! ته توهان ان جي ڪري شانتي نِڪيتن پڙهڻ ويا؟“ محمد علي مَڇڏ ماڻهو آهي، ڪامريڊ جو پيرو کڻندو پئي ويو.
”سندريءَ مون کي ٻڌايو هو ته اتي پڙهائي سٺي آهي، پوءِ مان به اوڏانهن ويس!“ ڪامريڊ وضاحت ڪئي.
”جڏهن توهان موٽي ڳوٺ آئيوَ، تڏهن اها ڇوڪري توهان جي ڳوٺ به آئي!“ محمد عليءَ پيرو کڻي ڪامريڊ جي گهر تائين پهچايو، شايد کيس ڪجهه ڳالهين جي اڳ ئي سَمَڪ هئي. ڪامريڊ سندس چهري ۾ ڏٺو ۽ ڪوڙ نه ڳالهائيندڙ سوڀي کي ڳالهائڻو پيو،
”ها! پنهنجي ماءُ سان گڏجي اسان جي گهر آئي هئي. سندس ماءُ به سياڻي عورت هئي. هن منهنجي ڀاڄائيءَ کان اڻسڌو سوال ڪيو ته ’سوڀي جي شادي ڪرائي اٿوَ يا اڃا نه؟‘ ڀاڄائي سندس ڳالهه سمجهي وئي ته هوءَ ڪجهه ٻيو چئي رهي آهي، انڪري کيس چيائين ’کيس مڱايو اٿئون، مڱ ويٺي آهي!‘ پوءِ هو ٻئي هليون ويون!“ ڪامريڊ بنا ڪنهن جذباتي ڏِک جي سڄي ڳالهه ڪري ويو ... پر اها ڳالهه صاف ٿي وئي ته سندريءَ جي دل ڪامريڊ ۾ اٽڪيل هئي ۽ ڪا اُميد کڻي پنهنجي ماءُ سان گڏجي آئي هئي.
”پوءِ اها ڇوڪري ڪڏهن توهان کي ملي؟“ محمد عليءَ وري سوال ڪيو. هو ان اڌوري ڪهاڻيءَ جي انت تائين پهچڻ جي ڪوشش ۾ هو.
”ها! هوءَ هندستان مان واپس ئي نه آئي. هڪ ڀيرو ملي. هوءَ ڪمزور ٿي وئي هئي. پڇيومانس، ’هي توکي ڇا ٿي ويو آهي؟‘ ته چيائين، ’پنهجا حال ڏٺا اٿئي؟“ اهي لفظ چوندي ڪامريڊ ڪجهه ڏکارو ٿي ويو هو ”... پوءِ ٻڌم ته هن ڪنهن ڪارپوريشن جي پاور آفيسر سان شادي ڪري ڇڏي!“
”هاڻي اها ڪٿي آهي؟“ محمد عليءَ پيڇو نه ڇڏيو.
”خبر نه آهي! ... پر منهنجي خواهش آهي ته هڪ ڀيرو هن کي ڏسان ته ڪهڙي حال ۾ آهي ۽ ڪٿي آهي؟“ ڪامريڊ سان اها ڪچهري به تازو ڊسمبر 2013 ۾ ٿي، جنهن ۾ اهو راز به عيان ٿ�