ڪامريڊ سوڀو گيانچنداڻي

�و ته ڪامريڊ جنهن سڄي عمر جڳ کان هڪ ڳالهه راز ڪري لڪائي ۽ دل ۾ سانڍي رکي، اها سندري شِوداساڻي هئي، جيڪا اڃا تائين سندس دل ۾ گل جيان ٽڙي بيٺي آهي.
هي ان ماڻهوءَ جي دل جا نفيس گوشا آهن جنهن کي پاڪستان ٺهڻ کان اڳ انگريزن ۽ پاڪستان ٺهڻ کانپوءِ پاڪستان جي حڪمرانن ملڪ جو غدار ۽ خطرناڪ ماڻهو قرار ڏيئي ڪيئي ڀيرا ۽ ڪيئي سال قيد ۽ ٽارچر ڪئمپ ۾ رکيو. ڪامريڊ 1941 کان شاگردن ۽ ڪميونسٽ پارٽيءَ جي تحريڪ ۾ حصو وٺڻ شروع ڪيو هو.
ڪامريڊ سوڀي کي پهريون ڀيرو 25 جنوري 1942 تي Quit India Movement دوران ميٺارام هاسٽل ڪراچيءَ مان گرفتار ڪيو ويو. ان وقت سوڀي جي عمر 22 سال هئي. شاگردن جي تحريڪ هلي رهي هئي، ڪي ڇهه هزار شاگرد گرفتار ڪيا هئائون. اڍائي سال جيل ۾ رهيو پر اتي به ساڳي ڪميونسٽن واري سرگرمي جاري رکيائين، جو اتي به اسٽڊي سرڪل هلايائين. نيٺ 1944 جي جولاءِ مهيني ۾ آزاد ٿيو.
ٻيو ڀيرو، 17فيبروري 1946 تي رايل انڊين نيويءَ ۾ بغاوت واري واقعي کان پوءِ هليل تحريڪ ۾ گرفتار ٿيو.. ان واقعي جا ٻيا تفصيل علي احمد بروهي منهنجي منٿ ميڙ تي ۾ لکي ڏنا هئا جيڪي مون ٻن قسطن ۾ ماهوار ’روح رهاڻ‘ ڪراچي جي آگسٽ ۽ سيپٽمبر 1993 وارن پرچن ۾ ”جڏهن انگريزن جا پير اکڙيا“ جي عنوان هيٺ شايع ڪيا هئا. علي احمد بروهي ان وقت رايل انڊين نيوي ۾ ملازم هو ۽ بغاوت جي ڏوهه ۾ کيس موت جي سزا ٻڌائي وئي هئي. خوشقسمتيءَ سان جلد ئي پاڪستان ٺهيو ۽ بروهي صاحب کي آزاد ڪري پاڪستان موڪليائون، ۽ هو بچي ويو.
ڳالهه مان ڳالهه ٿي نڪري. جڏهن مون ان رسالي جون تازيون ڪاپيون شيخ اياز کي مطالعي لاءِ پيش ڪيون ته هن بابا سائينءَ کي عجيب ريمارڪ ڏنا هئا، ”بدر ڇا ٿو چاهي؟ ڇا هن جو خيال آهي ته پاڪستان جي نيويءَ ۽ فوج ۾ به ايئن بغاوت ٿئي؟“ ظاهر آهي ته مون فقط اهو ٿي چاهيو ته تاريخ جون وسريل يا قلمبند نه ٿيل حقيقتون ريڪارڊ ٿي وڃن، ۽ بهتر آهي ته فرسٽ هينڊ انفارميشن قلمبند ٿئي، ڇو ته اسان کي گهڻين ڳالهين جو پسمنظر معلوم ئي نه آهي. هرڪو چوندو هو ته بروهي صاحب کي ’نيويءَ جي بغاوت‘ واري ڪيس ۾ ڦاسيءَ جي سزا ٻڌائي وئي هئي. مون ڇا ڪيو؟ مون بروهي صاحب کي انهن واقعن جو تفصيل تسلسل سان لکڻ لاءِ چيو. ان بغاوت ۾ ان وقت ڪراچيءَ ۾ به وڳوڙ ٿيا هئا. بابا سائين (جمال ابڙو) تن ڏينهن ۾ خاڪسار تحريڪ ڪراچيءَ جو سالار هو. سنڌي شاگردن جنرل اسٽرائيڪ ڪرائي هئي ۽ بندر روڊ تي جلوس ڪڍيو هو، جنهن تي انگريز سرڪار گوليون هلايون هيون. اهي تفصيل به ’روح رهاڻ‘ جي ساڳين پرچن ۾ موجود آهن. ڪامريڊ سوڀو انهيءَ واقعي سبب 21 فيبروريءَ تي گرفتار ٿيو هو. هن سان گڏ ٻيا ڪامريڊ نوجوان اَي ڪَي هنگل (هندستان جو مشهور فلمي اداڪار)، جمال الدين بخاري، گوبند مالهي، ۽ ڪيرت ٻاٻاڻي گرفتار ٿيا هئا. ٽن مهينن کان پوءِ سرڪار ڪيس واپس ورتو ته سڀ آزاد ٿيا.
ٽيون ڀيرو، ڪامريڊ سوڀو 17 اپريل 1948 تي DPR تحت گرفتار ٿيو. هُو ان قانون هيٺ پاڪستان ۾ شايد پهريون باندي هو. ’ڊفينس آف پاڪستان رولز‘ هڪ ريت رياست سان بغاوت جي خلاف قانون هو. هن قانون تحت سڄي پاڪستان ۾ دانشورن جي خلاف ڪارروائي ڪئي وئي جنهن ۾ سوڀي سميت مشرف علي، عزيز سلام بخاري، پرچو وِديارٿي، هنگل، ڪيرت ٻاٻاڻي، ابراهيم جليس، حشو ڪيولراماڻي، حسن ناصر، عبدالرحمان مِٺا، گلاب ڀڳواڻي، پوهو ۽ ڊاڪٽر اشرف گرفتار ٿيا هئا. هي قيد مسلسل چار سال هلندو رهيو ۽ نيٺ 1954 ۾ عدالت ان ڪيس کي بي بنياد قرار ڏيئي سڀني کي آزاد ڪيو. هي سڀ پارٽيءَ جا ’فُل ٽائمر‘ هئا. هي اهو موقعو هو جڏهن رياست طرفان ڪامريڊن تي دٻاءُ پيو ته هُو هندستان لڏي وڃن. شايد ان ئي دٻاءَ سبب گهڻا دانشور پاڪستان ڇڏي هندستان هليا ويا پر سوڀي انڪار ڪيو ۽ نه ويو. ان وچ ۾ پنڊي سازش ڪيس جون گرفتاريون مارچ 1951 ۾ ٿيون جنهن ۾ فيض احمد فيض (1984ـ1911) جيڪو ان وقت ’پاڪستان ٽائمز‘ جو ايڊيٽر هو، ڪامريڊ سجاد ظهير جيڪو ڪميونسٽ پارٽي آف پاڪستان جو سيڪريٽري جنرل هو، ڪيپٽن ظفرالله پوشني (جنهن ’زندگي زندان دلي ڪا نام هئه!‘ جي نالي سان جيل جي ڊائري لکي) به شامل هئا. ان ڪيس جي 15 جوابدارن مان 11 فوجي هئا. ڪيس ۾ ميجر جنرل اڪبر خان (تڏهوڪو چيف آف جنرل اسٽاف)، ايئر ڪموڊور ايم ڪي جنجوعه، ميجر جنرل نذير احمد، برگيڊيئر صادق خان، برگيڊيئر ايم اي لطيف خان، ليفٽيننٽ ضياءُ الدين، ليفٽيننٽ نياز محمد ارباب، ڪيپٽن خضر حيات، ميجر حسن خان، ميجر اسحاق محمد، مسز نسيم اڪبر خان ۽ محمد حسين عطا به شامل هئا. ڪامريڊ سجاد ان ڪيس دوران ساڍا چار سال لاهور، حيدرآباد، مچ ۽ ڪوئٽا جيل ۾ گذاريا ۽ پوءِ 1955 ۾ هميشه لاءِ هندستان هليو ويو. دراصل ڪامريڊ سجاد جي هندستان واپسي سندس آزاديءَ سان مشروط هئي. اها ڳالهه سجاد ظهير جي زندگيءَ بابت هڪ مضمون ۾ لکيل آهي جيڪو 18 ڊسمبر 2005 تي ڪميونسٽ پارٽي آف انڊيا (مارڪسسٽ) جي هفتيوار شماري ۾ ڇپيو هو. سو، اها ڳالهه درست آهي ته پاڪستان جي ابتدائي ڏينهن ۾ ئي ترقي پسندن کي پاڪستان مان لڏڻ تي مجبور ڪيو ويو. ڪامريڊ سجاد ظهير ته خير آيو ئي لکنؤ هندستان مان هو، سو موٽي ويو. سندس ڪتاب ’روشنائي‘ ترقي پسند ادب واري تحريڪ جو اهم دستاويز آهي.
پنڊي ڪيس جي ڪهاڻي به دلچسپ آهي. ڪيپٽن پوشني جي حوالي سان چون ٿا ته وزير اعظم لياقت علي خان جي ڏينهن ۾ ڪشمير ۾ مهم جُوئي جي معاملي تان لياقت علي خان ۽ ميجر جنرل اڪبر جا پاڻ ۾ اختلاف ٿيا. اڪبر خان کي خيال آيو ته حڪومت جو تختو اونڌو ڪري جنهن ۾ صحافي ۽ ترقي پسند دانشور سندس حمايت ڪن. هن پنهنجي گهر ۾ ميٽنگ سڏائي، جنهن ۾ ڪو به ان صلاح تي متفق نه ٿيو پر بيگم نسيم جهان اڪبر پنهنجي گهڻ ڳالهاؤ طبيعت سبب ٻين عورتن جي سامهون ٻٽاڪ هنئي ته سندس مڙس ملڪ جو صدر ٿيندو. بس! خفيه ادارا سندس ڪڍ پئجي ويا ۽ ترقي پسندن سميت فوجي جوانن کي سوگهو ڪري وڌائون.
چوٿون ڀيرو، 12 جولاءَ 1954 تي يعني آزاد ٿيڻ کان پوءِ فقط چئن مهينن کان پوءِ حڪومت ڪميونسٽ پارٽيءَ تي پابندي وڌي. کاٻي ڌر جون سموريون پارٽيون عتاب ۾ اچي ويون. سڀ دانشور ۽ سياستدان وٺ پڪڙ ۾ اچي ويا. انجمن ترقي پسند مصنفين به ڪالعدم ٿي وئي. ان عرصي دوران ڪامريڊ سوڀو ٽي چار مهينا پنهنجي ڳوٺ ٻِنڊي ۾ نظربند رهيو ۽ مارچ 1956 ۾ آزاد ٿيو.
پنجون ڀيرو، ايوب خان جي مارشل لا لڳڻ وقت آڪٽوبر 1958 ۾ ڪامريڊ کي پنهنجي ڳوٺ مان گرفتار ڪري حيدرآباد جيل وٺي ويا ۽ پوءِ لاهور جي شاهي قلعي ڏانهن نِيائون، جتي بعد ۾ حسن ناصر کي به رکيو ويو، ۽ شهيد ڪيو ويو. سوڀو هتان جُون 1960 ۾ آزاد ٿيو. ان حساب سان حسن ناصر کي ڪامريڊ سوڀي جي آزاديءَ کان ٽي مهينا پوءِ شاهي قلعي آندو ويو هو.
ڇهون ڀيرو، سندس گرفتاريءَ ۾ دير نه لڳي. هو جيئن ئي لاهور کان پنه�