ڪامريڊ سوڀو گيانچنداڻي

�جي ڳوٺ پهتو کيس پنجن سالن لاءِ ڳوٺ ۾ ئي نظربند ڪيو ويو، يعني هو 1965 تائين نظربند هو. انور پيرزادو انهن ئي ڏينهن ۾ ڪامريڊ سان ملاقاتي ٿيو هو.
ستون ڀيرو، ڪامريڊ کي سيپٽمبر 1965 ۾ DPR هيٺ گرفتار ڪيو ويو. تڏهن کيس ’ڪٽر هِندو‘ قرار ڏنو ويو، تڏهن شيخ اياز ۽ رشيد ڀٽيءَ کي به گرفتار ڪيائون. انهن ڏينهن ۾ نوروز خان به سندس جيل جو ساٿي ٿيو هو. هن ڀيري هو جنوري 1966 ۾ آزاد ٿيو. شيخ اياز پوءِ به جيل ۾ هو.
آخري ڀيرو، جڏهن ڀٽي صاحب جي حڪومت هئي، ڊي ايس پي پِڃل سرڪار جا ڪَنَ ڀريا ۽ گرفتاريءَ جا وارنٽ ڪڍيا. تڏهن ڪامريڊ سوڀي کي عبدالرزاق سومري وڪيل شڪارپور ريلوي اسٽيشن تان ڪوئٽا ڏانهن روانو ڪرائي ڇڏيو، جتي هو عطاءُ الله مينگل ۽ غوث بخش بزنجي وٽ پناهي ٿيو. بعد ۾ بزنجي ڀٽي صاحب سان ڪامريڊ سوڀي جي ملاقات ڪرائي، جيڪا ڪامريڊ سوڀي جي يادگيريءَ موجب 23 جولاءِ 1972 تي ٿي، ۽ غلط فهمي دور ٿي. ان کان پوءِ ڪامريڊ آزاد ته آهي، پر پارٽيءَ جي معاملن کان پري رهيو. اهي تفصيل ڪامريڊ سوڀي تي مظهر جميل ايڊووڪيٽ جي اردو ڪتاب ۾ به لکيل آهن ۽ ڪامريڊ جي پنهنجي آتم ڪٿا ۾ به، پر ٻنهي ۾ تاريخن جو ڪجهه تفاوت آهي.
ڪامريڊ سوڀي جا ڪجهه لکيل ڪتاب 1ـ تاريخ جا وساريل ورق 2ـ تاريخ ڳالهائي ٿي. 2.ـ وڏي وٿ هئام (خاڪا) 4ـ ڪڏهن بهار ايندو (ڪهاڻيون) 5 ـ روشنيءَ جي پنڌ ۾ (آتم ڪٿا). 3ـ مارڪيٽ ۾ اچي چڪا آهن. ڪامريڊ ڪجهه ڪهاڻيون به لکيون، جن مان هڪ حشو ڪيولراماڻيءَ انگريزيءَ ۾ ترجمو ڪئي. اها Selected Sindhi short stories ڪتابڙي ۾ ڇپيل آهي. ڪامريڊ سوڀي جون ڪجهه انگريزي تحريرون اڃا تائين اڻڇپيل پيون آهن پر ڪيڏيون انگريزي ۽ سنڌي سياسي يا ادبي تحريرون ذهن ۾ رهجي ويون، انهن جو ته اندازو ئي نه آهي، جو اهي هر وقت جي سياسي بي يقيني ۽ گرفتارين جي تسلسل ۾ جنم وٺڻ کان رهجي ويون.
ڪامريڊ سوڀي کي شاهي قلعي لاهور جي تهه خانن ۾ رکيو ويو. انهن ئي تهه خانن ۾ ڪامريڊ حسن ناصر کي به رکيو ويو هو. غلام رباني آگري سندس ڪتاب ’ماڻهو شهر ڀنڀور جا‘ ۾ سوڀي صاحب جو ذڪر ڪندي لکيو آهي ته ”جڏهن هو شاهي قلعي ۾ هو، تڏهن اهي تمام ٿڌا ڏينهن هئا ۽ کيس ٿوري دير لاءِ شام جي وقت کوليءَ مان ٻاهر ڪڍي پسار ڪرائي ويندي هئي، انهيءَ وقت حسن ناصر کي به پسار لاءِ ڪڍيو ويندو هو. هڪ کي اتر کان ڏکڻ ڏانهن پسار ڪرائيندا هئا ته ٻئي کي اوڀر کان اولهه ڏانهن (شايد انڪري ته جيئن پاڻ ۾ ڳالهائي نه سگهن) ته به هو اهڙي ربط سان هلندا هئا جو ايندي ويندي هڪ هنڌ سڙٻاٽ ۾ هڪ اڌ جملو ڳالهائي ويندا هئا!“ رباني صاحب جو چوڻ آهي ته اها ڳالهه خود سوڀي صاحب هن کي ٻڌائي هئي. پر، جڏهن مون ساڳي حوالي سان اها ڳالهه ڪامريڊ سوڀي کان پڇي ته ڇا جڏهن هو لاهور جي قلعي ۾ هو، هن جي ملاقات حسن ناصر سان ٿي؟ تڏهن سوڀي چٽن لفظن ۾ انڪار ڪيو هو ته ”نه! اسان هڪ وقت ۾ اتي ڪونه هئاسون.“
حسن ناصر جي پيدائش 1928 ۾ ٿي. هو حيدآباد دکن جي نواب محسن الملڪ جو ڏهٽو هو. پاڪستان ٺهيو ته هيڏانهن لڏي آيو. فقط 33 سالن جي عمر ۾ (1960) ڪميونسٽ پارٽي آف پاڪستان جو سيڪريٽري جنرل به ٿي ويو. حسن ناصر کي 1960 ۾ گرفتار ڪري لاهور قلعي جي هڪ کوليءَ ۾ رکيو ويو. مٿس سخت ٽارچر ڪيائون ۽ نتيجي ۾ 13 نومبر تي هو شهيد ٿي ويو. اهو صدر ايوب خان جو دور هو جنهن 1958 ۾ مارشل لا هنئي هئي. سرڪار ڪامريڊحسن ناصر جي موت کي خودڪشي قرار ڏنو ۽ سندس لاش کي پوليس جي تحويل ۾ ئي تڙ تڪڙ ۾ ڪٿي دفنائي ڇڏيائون. هڪ حوالو چوي ٿو ته حسن ناصر کي 13 سيپٽمبر تي لاهور جي شاهي قلعي ۾ آندو ويو ۽ 13 نومبر تي منجهند جو 12.40 وڳي اسسٽنٽ ڊي آءِ جي کي قلعي مان فون تي اطلاع ڏنو ويو ته ’حسن ناصر کولي نمبر 13 ۾ منجهند جو 11 لڳي ٽنگيل حالت ۾ مليو آهي“.
حسن ناصر جي والده زهره علمدار حسين چوٿين ڊسمبر تي حيدرآباد دکن مان لاهور آئي ته کيس مياڻي صاحب قبرستان جي هڪ قبر کوٽي لاش ڏيکاريو ويو، جيڪو بنهه ڳري چڪو هو. هن عدالت ۾ بيان ڏنو ته ”منهنجي خيال ۾ اهو حسن ناصر جو لاش نه آهي!“ هوءَ لاش وصول ڪرڻ کان سواءِ موٽي وئي. بعد ۾ انارڪلي پوليس اهو لاش نامعلوم قبر ۾ پوري ڇڏيو. حسن ناصر شاعر به هو، پر سندس تمام ٿوري شاعري محفوظ ٿي سگهي آهي. مٿس سيد سبطِ حسن ۽ ميجر اسحاق پنهنجن ڪتابن ۾ لکيو آهي ۽ اخبارن ۾ کوڙ سارا مضمون ڇپيا آهن،
تازو (ڊسمبر 2013) جڏهن آئون لاڙڪاڻي ويس، مون ڪامريد سوڀي کان ڪي يادگيريون پڇيون. ڪامريڊ وڏي ڄمار سبب ڏاڍو نحيف ٿي ويو آهي ۽ سندس آواز جي گونجار باقي نه رهي آهي. جيتوڻيڪ کيس پراڻيون ڳالهيون چٽيءَ طرح ياد آهن ته به سندس آواز ساٿ نه ٿو ڏئي ۽ هو ڳالهائيندي ٿڪجي پوي ٿو. سندس ڳالهائڻ هاڻي ايترو چٽو نه رهيو آهي، پر اهو چڱو ڪم ٿيو آهي ته محمد علي پٺاڻ ڪامريڊ کان ڪافي ڪجهه لکائي ورتو آهي. يا ڪامريڊ جيڪي ڪجهه ڳالهائيندو ويو آهي، محمد علي ان کي قلمبند ڪري شايع ڪرائيندو ويو آهي. اهو محمد عليءَ جو سنڌي قوم تي وڏو ٿورو آهي. ڪامريڊ جا اڪثر ڪتاب ناز سنائيءَ هڪ وڏي ڪتاب ”سوڀي جون تحريرون“ ۾ گڏ ڇاپي وڌيڪ محفوظ ڪري ڇڏيون آهن.
تازي ڪچهريءَ ۾ اتفاق سان سهيل سانگي ۽ محمد علي پٺاڻ به شريڪ هئا. ڪي مشڪل سوال به سامهون آيا.مثال: ڪامريڊ حسن ناصر ڪيئن گرفتار ٿيو؟ پر اها ڪنهن کي به خبر نه هئي ڇو ته خود ڪامريڊ سوڀو انهن ڏينهن ۾ قيد هو. ڪامريڊ چيو، ”آئون شڪ جي بنياد تي ڪنهن تي به الزام نه هڻندس!“ پر مون کي لڳو ته هن کي هندستان مان لڏي آيل هڪ وڪيل تي شڪ هو جنهن جو نالو نه کنيائين، چيائين ”شايد اهو هڪ مهاجر وڪيل هو، نالو ياد نه ٿو اچيم!“
پنهنجي باري ۾ ڪجهه ڳالهيون ٻڌايائين ”25 جنوري 1943 تي جنهن مهل مون کي ڪراچيءَ مان پڪڙيائون ان وقت مان شانتي نِڪيتن جي شاگردن جو ’ڪٿاڪلي‘ ناچ ويٺي ڏٺو. هڪڙي استاد ڪراچيءَ ۾ ڪٿاڪليءَ جو اسڪول کوليو هو. هتي 23 ڇوڪريون آيون هيون، مان به ويو هئس. مون کي اندازو ڪونه هو ته هتي CID وارا منهنجي انتظار ۾ ويٺا هوندا. مان اندر ويس ته هڪڙو ماڻهو آيو ۽ چيائين ’سائين ٻاهر توهان جو ڪو دوست بيٺو آهي. ٻاهر نڪتس ته سڀ ورائي ويا“ . ڪامريڊ کي ان وقت جي هڪ هڪ ڳالهه ياد هئي، چيائين ”ان وقت مون وٽ ڏنڊو هو، جنهن سان مان وڙهي پئي سگهيس. مون سوچيو وڙهڻ مان ڪهڙو فائدو؟ مان پنج ڇهه مهينا انڊر گرائونڊ رهيو هئس، پوءِ هو مون کي ايس پي وٽ وٺي ويا. هي ايس پي اهو ساڳيو هو جنهن (ايوب) کهڙي کي جيل ۾ وڌو هو. ان مون کي چيو ’دادا! مون کي تنهنجي باري ۾ ڪو به شڪ ڪونهي ته ڪو تون violent ماڻهو آهين پر مون کي خبر کپي ته پنجاب مان ڪي ماڻه�