ڪامريڊ سوڀو گيانچنداڻي

� آيا آهن، اهي هتي آهن!‘ مون چيو، ’مون کي ڪا خبر ڪونهي ۽ نه وري منهنجو انهن سان ڪو واسطو آهي. مون وٽان توهان کي ڪا شئ ڪونه لڀندي، توهان ڀلي منهنجي جاءِ جي جاچ ڪيو، مان پاڻ ڇهه مهينا انڊر گرائونڊ هئس. پوءِ ايس پي حڪم ڪيو ته هن کي وٺي وڃو ... هن کي سٺو کاڌو پيتو ڏجو ۽ هنڌ ٽپڙ به ڏجوس، هي شريف ماڻهو آهي ۽ گهڻو پڙهيل آهي. اها پوليس کي به خبر هئي ته هي تمام پڙهيل ماڻهو آهي. پوءِ هو مون کي بولٽن مارڪيٽ جي لڳ ٿاڻي تي وٺي هليا. اتي مون کي چوڏهن ڏينهن ٽِڪايائون. ان کان پوءِ پوليس وارا بيزار ٿي پيا ته هن کي سٺو کاڌو ڏيڻو ٿو پوي ۽ هن وٽ گهڻا ماڻهو ٿا اچن سو هن کي هتان ڪراچي جيل ڪڍو!“ ڪامريڊ ڳالهائيندو ٿي ويو ۽ اسان خاموشيءَ سان ٻڌندا پئي وياسون.
”پوءِ ... ڪراچي جيل کي به سِک ڪامريڊ هلائيندا هئا. اهي ڪانگريسي هئا. اهي کاڌو پيتو سپروائز ڪندا هئا. اتي هڪ ڪيسو جانجاڻي به هو. اهو ’ٽائمز آف وار‘ جو نمائندو هو. اهو مون کي ٻڌائيندو هو ته ڇا پيو ٿئي؟ اهو مون کي ڊبل روٽيءَ تي ڳُڙ لڳائي سٺو کاڌو ڏيندو هو. پوءِ سرڪار ڏٺو ته جيل ۾ به هن جا گهڻا ساٿي ٿي پيا آهن، اتي تمام گهڻا (1500 ڪانگريسي ۽) شاگرد هئا. انهن منهنجو ڏاڍو خيال رکيو ... مان جڏهن جيل پهتو هئس ته هنن منهنجا سڀ ڪپڙا لاهي ڌوتا ۽ پنهنجا ڪپڙا ڏنائون. چيائون تنهنجن ڪپڙن ۾ جُونئان پئجي ويون هونديون جو چوڏهن ڏينهن ٿاڻي تي رهيو آهين، منهنجا ڪپڙا ٽي ڏينهن کار ۾ ڌوتائون ۽ پوءِ موٽائي ڏنائون. جيل وارن سمجهيو ته سڀني شاگردن جو ليڊر ئي اهو آهي، پوءِ مون کي سکر جيل ڪڍيائون.
”سکر ويس ته پهرين پهرين وڃي جئرامداس وٽ ڦاسي گهاٽ ۾ وڃي رهيس. سڀ اتي هئا، بِجئه به اتي هو. بئجيس جا ٻه نمائيندا اتي هئا، هڪ سُکديو ۽ ٻيو هڪ گجراتي هو.، ڪجهه وقت کانپوءِ مير محمد کوسو به آيو ۽ 1937 ۾ چونڊجي آيل سڀ ڪانگريسي MPA به آيا ... پوءِ مون چيو مان ته اسٽڊي سرڪل شروع ڪجن. واقعا مان ٻڌائيندو هئومان. پهرين 1857 جو بلوو، ان کان پوءِ ڪانگريس جي تاريخ ته پُر تشدد تحريڪ جي ڪري ان جو بنياد ڪيئن پيو؟ پهريون انقلابي ڪلپنا دت جنهن ڪتاب ’چٽاگانگ آرمري وي‘لکيو، ان ۾ انقلابين آرمري تي قبضو ڪيو هو. ست ڏينهن چٽگانگ تي قبضو هليو، پوءِ ٽڪرين ۾ ڀڄي ويا. ان جي چوڌاري سمنڊ آهي ۽ ٽڪريون آهن، جيئن ڪراچي آهي. آئون اهي گهمڻ ويو هئس ... ان مائيءَ سان مان چٽگانگ گهمڻ ويو هئس. ان پوءِ پي سي جوشي سان شادي ڪئي. پي سي جوشي ڪميونسٽ پارٽيءَ جو ڪامريڊ سيڪريٽري جنرل هو. پي سي جوشي کي ڪڍيائون ته جواهر لال نهرو هن کي (جواهر لال نهرو) يونيورسٽيءَ ۾ لائبريرين جي جاءِ ڏني ...“ ڪامريڊ سوڀو ڳالهائيندو رهيو پر تسلسل ۾ ڪجهه فرق اچي ويو. آئون ڪوشش جي باوجود ٽٽل ڪڙيون جوڙي نه سگهيس.
هو چئي رهيو هو ”... ان کان پوءِ خط موڪليائون ته پنهنجون يادگيريون لکي موڪل .... ڇو ته سورهن سترهن ڏينهن کان پوءِ سوويت يونين ۾ ... ٿيو هو نه فيض! ... پاڪستان جي اسٽيٽ ۾ ان جي نمائندگي هئي ... پڪڙيائون انڪري جو مان اسٽڊي سرڪل جي ڏينهن ۾ جيڪي ست ئي هول ٽائمر وٺي ويو هئس ... اسان گهرئون پنهنجو کاڌو پيتو گڏجي کائيندا هئاسون. ماني به ڪامريڊ شانتا جيڪا بخاريءَ جي زال هئي، اها پچائيندي هئي. گهران جيڪا به شئ ايندي هئي شيئر ڪري کائيندا هئاسين. پارٽي کان ڪا به پگهار نه وٺندا هئاسين. هڪ ڀيري سي آر اسلم جيڪو پنجاب جي ڪميونسٽ پارٽيءَ جو سيڪريٽري ۽ پاڪستان سينٽرل ڪميٽيءَ جو ميمبر هو، ان کي ڪميُون ۾ ماني کائڻ لاءِ وٺي آيس ته ڏيڻ لاءِ پئسا ڪڍڻ لڳو. چيومانس ته ’اسان پئسا وٺندا ئي ڪونه آهيون ... ڪامريڊ آهيون، گڏجي ماني کاڌي اٿئون. پئسا پنهنجي هڙ مان ڏيندا آهيون‘. ڳالهه ٻڌي حيران ٿي ويو ته پنجاب ۾ ته وڏا وڏا سک ڪامريڊ مانيءَ جي ڪميون ۾ هڪ ٻئي جون شيون کڻي ويندا آهن. چيومانس ’اسان وٽ سنڌي سرشتي مطابق گڏجي کائيندا آهيون ۽ جنهن کي پنهنجي گهر مان جيڪي شيون ملنديون آهن يا پئسا ملندا آهن، سي پارٽيءَ کي ڏيندا آهيون ... ڪامريڊ بخاري انچارج هو“. ڪامريڊ سوڀي انهن مان ڪجهه ڳالهيون ۽ تفصيل پنهنجي آتم ڪٿا ۾ ٻه ٻڌايون آهن پر مون کيس نه جهليو ته ’متان ڪا رهجي ويل ڳالهه ڪامريڊ کي ياد اچي وڃي!‘ هو ڳالهائيندو رهيو.
”ڪامريڊ توهان کي ڪٿاڪلي دوران جنهن جاءِ تان جهليو هئائون، اها ڪهڙي آهي؟ مون گرفتاري جو احوال مڪمل ڪرڻ لاءِ پڇيو.
”اها جاءِ شڪارپوري پنچائت هال هو ... اها جاءِ نيٽي ڄيٽي پُل کان ٿورو اڳ ٽاور جي ويجهو آهي. اڳتي سامهون گدام آهن. ميڪلوڊ روڊ آهي، اتي بينڪ آف انڊيا به هوندي هئي ... ۽ اسان جي پريس به هوندي هئي جيڪا چاليهه هزارن (روپين) ۾ ورتي هئيسين. ان پريس لاءِ آئون سنڌ مان پِن (چندو) ڪري آيو هئس، ڇاڪاڻ ته پاڪستان ٺهيو هو ۽ ماڻهو ڀڄندا پئي ويا. سو، ڪميونسٽ پارٽي جيڪا پريس ورتي اها انگلش اخبار وارن جي هئي. اسان ان مان سنڌي اخبار ڪڍندا هئاسون ... اخبار جو نالو هن وقت ياد نٿو اچيم، شايد آتم ڪٿا ڪتاب ۾ لکيل هجي!“ ڪامريڊ ٻڌايو. (ڪامريڊ سائين جي ايم سيد جي اخبار ’نئين سنڌ‘ ايڊٽ ڪندو هو پر پنهنجو نالو نه لکندو هو).
ڪامريڊ جي هڪ آکاڻي ’آکيري جو ٽٽڻ‘ شايد ’نئين دنيا‘ رسالي ۾ ڇپي هئي، جيئن کيس ياد هو. ”جنگ جي زماني ۾ جڏهن ڌاڙيل مارڻ جي ڪري ڳوٺن مان لڏ پلاڻ ٿي ...“ ڪامريڊ ڪجهه چوڻ پئي چاهيو، اهو شايد ان ڪهاڻيءَ جو پسمنظر يا پلاٽ هو.
”ڪامريڊ! توهان جو ڪامريڊ نازش جو ڪهڙو اختلافي مسئلو هو، جيئن انور پيرزادي به لکيو آهي ته هو طنز ۾ توهان جو نالو وٺي چوندو هو ’بڊيرا ڪامريڊ‘ (وڏيرو ڪامريڊ).“ محمد علي پٺاڻ وري اوچتو هڪ اختلافي سوال پڇيو.
”ڳالهه ٻڌ!“ ڪامريڊ سوڀي محمد عليءَ ڏانهن ڪنڌ ورائي چيو ” 1958 ۾ مان پڪڙجي ويس. 1959 ۾ مون کي ڇڏيائون، چار سال مان ڳوٺ ۾ هئس. هو مون وٽ آيو. ان وقت هو پارٽيءَ جو انچارج هو، چيائين ’ڪامريڊ ناصر کي ماري ڇڏيو اٿن (پارٽي سنڀاليندو هو نه!) توهان ڳوٺ ۾ ويٺا آهيو، هاڻي توهان مون کي صلاح ڏيو ته ڪنهن کي سيڪريٽري ڪجي؟“ مون چيو ته ’تون سيڪريٽري ٿي، ۽ هلاءِ به تون، ۽ اهڙي طرح هلائجانءَ جو ڪنهن کي به شڪايت جو سبب نه ملي‘. پوءِ، PIA واري طفيل عباس سان صلاح ڪيائين. طفيل عباس پڪڙجي پيو ۽ وڃي جيل ۾ پيو. ان وقت PIA (ايئر فورس)جي چيف اصغر خان هن کي گهرائي پڇيو ته ’ڇا تون ڪميونسٽ پارٽيءَ جو ميمبر آهين؟ مون سان سچ ڳالهائيندين ته ڪجهه نه ڪندس‘. هن چيو ته ’مان نه آهيان!‘. سو هن سچ نه ڳالهايو. پوءِ هن يعني طفيل عباس تي الزام لڳو ته هن ئي ڪامريڊ حسن ناصر کي پڪڙايو آهي. حقيقت اها هئي ته هن ڪونه پڪڙايو هو. “
”اسان کي ٽي ڏينهن اڳ پتو پيو هو ته ايوب خان پاڻ اچي پيو. ڪامريڊ حسن ناصر گهرايو هو. هن چيو ته ’فوج جي بغاوت پئي ٿئي، سوڀا! توکي انچارج نه ڪنداسين ... حق