ڪامريڊ سوڀو گيانچنداڻي

ته تنهجو آهي پر تنهنجا ٻار ٻچا آهن، ڪٽنب وارو آهين، هو انهن کي ڪُهي ڦٽي ڪندا، ان ڪري پارٽيءَ وارا توکي سيڪريٽري جنرل نه ڪندا!‘ مون انهن کي چيو هو ته ’مون کي (اهو عهدو) کپي ئي ڪونه ٿو!‘ ... مون تجويز ڪيو ته طفيل عباس کي ڪيو.“ ڪامريڊ سوڀي جو مطلب هو ته هن جو ڪامريڊ نازش يا ڪنهن ٻئي جو ڪو به اختلاف ڪونه هو، خود ڪامريڊ سوڀو سيڪريٽري شپ وٺڻ جي حق ۾ ڪونه هو، سوڀي جي مرضي هئي ته ڀلي طفيل عباس يا ڪامريڊ نازش ئي سيڪريٽري ٿين، انڪري ڪامريڊ سان ڪنهنجو به اختلاف ڪونه هو! مون محسوس ڪيو ته هن کي اها ڳالهه پسند ئي ڪونه هئي ته ڪو شخص ايئن چوي ته ڪامريڊ نازش ۽ سوڀي جا پاڻ ۾ ڪي اختلاف هئا. هن ڪامريڊ نازش لاءِ ايئن به چيو ته هن جو پارٽيءَ ۾ وڏو ڪردار هو.
ڪامريڊ سان احوال ڪندي ڳالهين جو رخ وري حسن ناصر جي گرفتاريءَ طرف ڦريو ته ڪامريڊ چيو. ”بهرحال، مون کي ميجر اسحاق ٻڌايو هو ته حسن ناصر کي پڪڙائڻ ۾ ڪنهنجو هٿ ٿي سگهي ٿو؟ ... باقي حسن ناصر (جي گرفتاريءَ جو) الزام ڪيپٽن شوڪت تي ان ڪري ٿي وڌائون جو هو ڊاڪٽر اشرف جو ڀاءُ هو، جنهن جي ڪار مان حسن ناصر کي جناح اسپتال جي چوڪ وٽان پڪڙيو هئائون ... هنن (سي آءِ ڊي وارن) کي ڪو ڏس هوندو، يا ڪا ٽيليفون وغيره ٿي هوندي پر ذاتي طرح سان مون ڪڏهن به ڪنهن ڪامريڊ تي الزام نه هنيو آهي ڇو ته مون کي ڪا به پڪي خبر ڪونه آهي. جڏهن پڪ نه هجي ته الزام به نه هڻجي. مان نه چاهيندس ته ماڻهو منهنجي ڪنهن به ڳالهه مان ڳالهوڙو ٺاهيندا وڃن!“ ڪامريڊ سوڀي ڪميونسٽ پارٽيءَ تي هڪ تمام ڏکئي وقت بابت پنهنجي ڄاڻ ٻڌائي.
ڪامريڊ جون گهڻيون ئي ڳالهيون آهن پر انهن مان اڪثر هو پنهنجن ڪتابن ۾ يادگيرين جي آڌار تي لکي ويو آهي. ممڪن آهي ته کوڙ ڳالهيون ٻڌائڻ پسند به نه ڪري. نيٺ هو به پاڪستان ڪميونسٽ پارٽيءَ جو هڪ اهم باب آهي ۽ هن ان تنظيم ۽ نظريي لاءِ ذاتي آزادي جا ڪيئي سال قربان ڪري ڇڏيا، هو ڪيئن چاهيندو ته ڪنهن کي ڪچو ڪري!
پارس ارشاد 1974 ۾ جڏهن مون کي ڪامريڊ سوڀي بابت چيو ته هو تمام خطرناڪ ماڻهو آهي، تڏهن مون کي سمجهه ۾ نه ٿي آيو ته ڪو ماڻهو دوست يا دشمن لاءِ ڪيئن خطرناڪ ٿي سگهي ٿو؟ پر جڏهن مون ڪامريڊ سان ملاقاتون ڪيون ته هو هڪ سچو ۽ مخلص ماڻهو نڪتو، جنهن کان پاڪستان جي اسٽيبلشمينٽ خوفزده هئي . ڏسو! ڪو سچو ماڻهو ٿورو ئي مضبوط ٿي بيهي ٿو ته حڪومت ڪيئن نه پنهنجي ئي ڊپ ۾ ڦڻ کڻي بيهي ٿي رهي. سوڀي جي سڄي ڪٿا پڙهي ڏسو! ڪٿي به ڪنهن ڦٽاڪي جو ذڪر ڪونه آهي. فقط ڪتابن ۽ ڪميونسٽ خيالن يا وطن جي ڳالهه آهي. اسٽڊي سرڪل ۽ انقلاب لاءِ ذهن تيار ڪرڻ جي ڳالهه!
هي ماڻهو پاڪستان ۾ تاريخ جو هڪ ضخيم ڪتاب آهي، وڏي درسگاهه آهي، جيڪو ويو سو تاريخ جي ڪتاب ۾ غرق ٿي ويو. بابا سائين ڪامريڊ سوڀي جو ڏاڍو احترام ڪندو هو، توڻي جو هو پاڻ ڪميونسٽ پارٽيءَ جو ميمبر ڪونه هوندو هو پر تاج محمد ابڙي سان بابا جي گهڻي ويجهڙائپ هئي جيڪو نه رڳو پارٽيءَ جو ميمبر پر جج ۽ وڪيل به هو. تاج محمد ابڙو ڪامريڊ جو ساٿي هو پر ڪڏهن به ظاهر نه ٿيو، ان حد تائين جو مون به محسوس نه ڪيو. جيتوڻيڪ آئون ٽنهي کي ويجهو هئس. ڪيڏي نه احتياط ۽ رازداريءَ ۾ گذارين ٿا هي ماڻهو!
ڪامريڊ سوڀي مون تي هڪ مهرباني ڪئي. هن منهنجي ڪتاب ’ايم آرڊي جي ڪهاڻي‘ لاءِ ’ٻه اکر‘ لکي ڏنا. جنهن پبلشر کي اهو ڪتاب ڇپائڻو هو، اهو شايع ڪرائي نه سگهيو. ڪتاب ته ڪنهن شايع ڪري ڇڏيو پر ڪامريڊ جا ’ٻه اکر‘ رهجي ويا. دل چوي ٿي ته اهي ٻه اکر هتي ڏيئي ڇڏيان، جو لڳيم ٿو ته منهنجي اها ڪمائي ضايع ٿي ويندي.