ڪامريڊ نذير عباسي

ڪامريڊ نظير عباسي
(10اپريل 1953 – 9 آگسٽ 1980)
جولاءِ 2009ع جڏهن برگيڊيئر امتياز مختلف ٽيليويزن چئنلن تي اچي ”ماضيءَ جا راز فاش“ ۽ تاريخ جو رڪارڊ درست ڪرڻ جي دعويٰ ڪئي، تڏهن مون ڏٺو ته هيءُ شخص نِسورو ڪوڙ ڳالهائي رهيو هو ۽ ڪوڙ کان سواءِ ڪجهه به ڪو نه پئي ڳالهايائين. هن کان اڳ مون فقط سندس چِچريل ڪارناما ٻُڌا هئا. جنرل ضياءَ جي دور ۾ هن جمهوري سج کي غروب ڪرڻ ۾ پنهنجو به ڪردار ادا ڪيو ۽ پوءِ ترقي پسند ۽ جمهوريت پسند قوتن جي پويان شيطاني چنبي وانگر پئجي ويو. هن دور جي سنڌ ۾ شايد ئي ڪو ڪٽنب بچيو هجي جنهن تي ڪنهن نه ڪنهن برگيڊيئر امتياز جو مڪروهه پاڇو نه پيو هجي. انهن ڏينهن ۾ هي ڪرنل امتياز هو، ۽ ”شيرو ٻِلو“ مشهور هو. سندس اکيون شيريون هيون.
نذير عباسي ۽ سندس ساٿي 29 جولاءِ 1980 ۾ ڪراچيءَ جي ٻن گهرن مان گرفتار ڪيا ويا هئا. ان ئي ڪيس ۾ آئون به چوٿين نومبر 1980 تي گرفتار ڪري شامل ڪيو ويو هئس. ان جولاءِ ۽ نومبر جي وچ ۾ ڪرنل امتياز ۽ ميجر سليم جي هٿان گهڻو ڪجهه ٿي چڪو هو. پروفيسر جمال نقوي، شبير شر، احمد ڪمال وارثي، سهيل سانگي انهن سڀني تي تشدد ٿيو. خاص ڪري 9 آگسٽ کان پهرين پهرين. ڪنهن تي ڪهڙو تشدد ٿيو ۽ ڪهڙي ڊگريءَ جو؟ آئون نٿو ڄاڻان. اهو احوال ته هو صاحب پاڻ ئي ٻڌائي سگهندا. البت سڀني مون کي اهو ٻڌايو ته ’هوُ ڏاڍو وڙهيا‘ (سخت تشدد ڪيائون) پر 9 آگسٽ کان پوءِ اوچتو ئي اوچتو جسماني ويڙهه بند ڪري ڇڏيائون يعني ٿرڊ ڊگري کان هيٺ لهي آيا.
9 آگسٽ تي ڇا ٿيو هو؟ ”هڪ شخص نذير عباسي پوليس جي تحويل ۾ دل جو دورو پوڻ سبب گذار ويو!“ اها خبر مون 10 يا 11 آگسٽ واري انگريزي اخبار STAR ۾ پڙهي هئي ۽ منهنجي پيرن هيٺان زمين نڪري وئي هئي. سنهڙو سيپڪڙو صحتمند ۽ خوش طبع نوجوان گرفتاريءَ کانپوءِ فقط ڏهن ڏينهن اندر دل جو دورو پوڻ سبب گذاري وڃي، اهو سوچ سمجهه کان بالاتر هو. قيد بند ۽ ان جون سختيون نذير لاءِ ڪو نئون تجربو ڪونه هو جيڪو هو برداشت نه ڪري سگهي. اڃا ڪجهه سال اڳ ئي مون هن کي ڪامريڊ اعزاز نذير سان گڏ پاڪستان سيڪريٽريٽ جي بئرڪن ۾ پيشين دوران هٿڪڙين ۾ به ٽهڪ ڏيندي ڏٺو هو. آئون اتي شايد ٻه يا ٽي ڀيرا ملڻ ويو هئس. 1980 ۾ نذير جي عمر 27 سال هئي. هُو منهنجو هم عمر هو.
يقيناً، نذير عباسي ٿرڊ ڊگري اذيت سبب شهيد ٿيو هوندو. مون اخبار پڙهڻ کانپوءِ سوچيو هو. منهنجي دل روئڻ لڳي هئي، هو منهنجو ننڍپڻ جو دوست هو. اسان پنجون، ڇهون ۽ ستون درجو سنڌي ٽنڊي الهيار ۾ گڏ پڙهيا هئا. اهي 1963 کان 1966ع جا سال هئا. خبر پڙهندي ئي منهنجي زندگيءَ جا اهي سڀ ورق تيزيءَ سان وري ويا جيڪي اسان گڏ گذاريا هئا. پنا اٿلي پورا ٿيا ته منهنجو هٿ کيسي ڏانهن ويو. مون ڊائري ۽ قلم کنيو ۽ ڪجهه ٽيڙو جهٽيا جيڪي لڙڪن وانگر وسڻ لڳا هئا. انهن مان ٻيا ٽيڙو مون کي ياد نه آهن سواءِ هِن جي:
کبڙن پاسي کنڀ
ڪاڏي وئين ٻولڻا
ڏيئي ڏوري ڏنڀ
مون کي ياد آهي ته آگسٽ 1980 ۾ ئي مون سنڌي ادبي سنگت ڪراچي جي هڪ گڏجاڻيءَ ۾ اهي ٽيڙو پڙهيا هئا پر دل ڀرجي اچڻ سبب پورا پڙهي نه سگهيو هئس. اها تنقيدي گڏجاڻي سوڳوار ماحول ۾ تنقيد کانسواءِ ئي ختم ٿي وئي هئي.
تن ڏينهن ۾ ڪراچي سنگت ڪافي سرگرم هئي. کليل ڪلاس ٿيندا هئا، 20 – 25 ڄڻا حاضري هوندي هئي، واقف ۽ اڻ واقف چهرا نظر ايندا هئا، پر ڪنهن کي به اهو چئي موٽايو نه ويندو هو ته تون اوپرو آهين، هتي ڇو آيو آهين؟ اسان سوچيندا هئاسين ته سنگت مان ئي ڪنهن نه ڪنهن جو دوست آهي، شايد ڪو ادب دوست آهي، ايئن ئي هوندو هو، پر جڏهن آئون گرفتار ڪيو ويس تڏهن مون کان جن صاحبن ’تفتيش‘ ڪئي انهن ۾ هڪ صاحب جون اکيون ’شيريون‘ هيون، جيڪو ادبي سنگت جي ڪنهن نه ڪنهن گڏجاڻيءَ ۾ مون ڏٺو هو. سنڌي ادبي سنگت جي ڪلاسن ۾ ادبي اصلاح ۽ تربيت ٿيندي هئي، وجوديت، مارڪسزم ۽ لينزم تي کليل بحث ٿيندا هئا. انڪري اها ’ڀائي صاحبن‘ جي اکين ۾ هوندي هئي.
سنڌي ادبي سنگت ترقي پسند خيالن جو ادبي پليٽ فارم هو. نذير عباسي ترقي پسند شاگرد تنظيم سنڌ نيشنل اسٽوڊنس فيڊريشن (SNSF) جيڪا پوءِ ڊيموڪريٽڪ اسٽوڊنٽس فيڊريشن (DSF) بڻجي وئي، جو صدر هو ۽ SNSF وري پاڪستان ڪميونسٽ پارٽيءَ جي شاگرد تنظيم هئي. مون کي پڪ نه آهي، پر شايد ايئن به هو ته ڄام ساقيءَ جي 1978ع ۾ گرفتاريءَ کانپوءِ نذير تي اهي ذميواريون رکيون ويون جيڪي ڄام تي هيون. شايد انڪري ئي نذير تي وڌيڪ سختي ٿي، پر هي جوان هڪ اکر نه ڪڇيو. مون اهو به ٻڌو ته ٽارچر ڪئمپ ۾ نذير عباسيءَ ايئن چيو ته ”منهنجو نالو نذير عباسي آهي، هاڻي توهان مون کان ٻيهر پڇي ڏسو، آئون وري پنهنجو نالو به نه ٻڌائيندس“ (يعني، توهان مون مان معلومات جو هڪ لفظ به ڪڍي نه سگهندا).
آئون جيئن ته پارٽيءَ جو ميمبر ڪو نه هئس ۽ نه وري نذير وارن سان گڏ گرفتار ٿيو هئس، انڪري آئون نٿون ڄاڻان ته اهو اذيت گهر ڪٿي هو ۽ اذيت گاهه وارا جلاد ڪير هئا؟ ۽ اتي پيش آيل واقعن جا تفصيل ڪهڙا آهن؟ شايد پروفيسر جمال نقوي، ڪمال وارثي، شبير شبير ۽ سهيل سانگي ڪجهه ٻڌائي سگهن. هـُو سڀ شيرين اکين واري ڪرنل امتياز ۽ ميجر سليم جو ذڪر ڪندا هئا، ۽ منهنجي ذهن ۾ ڪرنل امتياز جي اها ئي شڪل اڀرندي هئي جيڪو مون کان تفتيش لاءِ ايندو هو. پر جڏهن مون 2009 ۾ برگيڊيئر امتياز کي ٽي وي تي ڏٺو ته اهو مون لاءِ بلڪل نئون چهرو هو) يعني هو جيڪو مون کان تفتيش ڪندو هو ، اهو شايد ميجر سليم هو؟
نذير عباسي سنهڙو جوان سهي! پر هو قيد خاني ۾ سادي تفتيش سان مرڻ وارو ڪو نه هو. اها مونکي پڪ آهي. ايئن مرڻو هجي ها ته آئون به مري پوان ها! آئون هنن وٽ 16 يا 17 ڏينهن هئس، جتي اها حد به آئي جو مون هنن کي پاڻ چيو ته ”هاڻي مهرباني ڪري مون کي گولي هڻي ماري ڇڏيو!“ جنهن تي هنن چيو هو ”ايئن ئي ڪنداسون، توکي ماري ڦٽي ڪري ڇڏينداسين، ڇا ٿيندو؟ نذير عباسيءَ سان به ايئن ٿيو! پوءِ ڇا ٿيو؟“ ان کانپوءِ هو مونکي واپس کوليءَ ۾ بند ڪري هليا ويا هئا، جتي مون ٻئي ڏينهن تائين انتظار ڪيو ته هو اجهو آيا ۽ مونکي گولي هڻي اڇلائي ڇڏيندا، جنهن کانپوءِ ٻئي يا ٽين ڏينهن تي STAR اخبار ۾ خبر ايندي ته هڪ نامعلوم نوجوان جو گولي لڳل لاش فلاڻين ٽڪرين مان مليو. ان کانپوءِ يا اڳ آئون ڪهڙين حالتن مان گذريس؟ اهو منهنجي ’جيل جي ڊائري‘ ڪتاب ۾ لکيل آهي.
ڪرنل امتياز ٽي وي چئنل تي اچي فقط ايترو چيو ته ”نذير عباسي دل جو دورو پوڻ سبب فوت ٿيو، اها ڊاڪٽرن جي رپورٽ آهي جيڪا سندس زال کي ٻڌائي وئي!“
ان دعويٰ جي جواب ۾ ڊاڪٽر جبار خٽڪ (عوامي آواز جو چيف ايڊيٽر) 2 سيپٽمبر 2009 تي جيو ٽي وي جي پروگرام Crisis Cell ۾ ڳالهايو. جبار خٽڪ پاڻ به 1980 واري ان ڪيس ۾ ’مطلوب‘ هو جنهن ۾ نذير عباسي شهيد ٿيو، پر انهن ڏينهن ۾ DSF ۾شامل، ميڊيڪل شاگرد جبار خٽڪ روپوش هو. کيس 1982ع ڌاري پشاور مان گرفتار ڪري، مٿس س�