ڪامريڊ نذير عباسي

رڻ وارن لاءِ جدا پاٿ هوندو هو. ان رستي تي هي ”اسپورٽ ڪارون“ هلائڻ جي في هئي هڪ آنو في چڪر، رعايت ڪيائين ته ٽن ڦيرن تي ٻه آنا وٺندو هو. هي دڪاندار قائمخاني هو. اصل رعايت نه ڪندو هو. اسانجي روزاني خرچي به ڪل هڪ آنڪ روزانو هئي، انڪري روزانو هڪ چڪر کان وڌيڪ گهمي نه سگهندا هئاسون. پاٽولي ته خير شاهوڪار هئا، انهن وٽ اصلي ڪارون ۽ جيپون هيون ۽ هنن گاڏين ۾ وهڻ هنن لاءِ شرم جي ڳالهه هئي.
نذير، ذهين ٻار هو پر هن جو ڌيان پڙهائيءَ کان وڌيڪ گهمڻ ڦرڻ ۾هو. اڪثر اسڪول کان گسائيندو هو. سندس ڀاءُ بشير عباسي روزانو اسڪول ايندو هو، انڪري کانئس ئي جواب طلب ڪيو ويندو هو ته ڀاڻين ڪٿي آهي؟ بشير وٽ هڪ ئي جواب هوندو هو ادا نظير کي اڄ بخار آهي (پر هو هر شام اسان سان گڏ ڪلب ۾ هوندو هو). پوءِ جان محمد عباسيءَ تائين ڳالهه وڃي پهچندي هئي. نذير شايد ماسترن جي رويي کان باغي هو، انڪري گُسائيندو هو. ان بغاوت سبب هڪ تمام دلچسپ واقعو پيش آيو. اهو واقعو مون ڪهاڻيءَ جي صورت ۾ قلمبند ڪيو آهي، جيڪا منهنجي ڪتاب ”رياست جهنگل جي آکاڻيءَ“ ۾ ”لوفر“ جي عنوان سان ڇپيل آهي.
نذير جي اندر ۾ ويٺل ننڍڙو باغي ان وقت کان ئي ويڙهه ڏانهن مائل هو. جيئن ته جسماني طور سنهو سڪو هو، انڪري ويڙهه ويڙهاند جو ٻيو طريقو هٿ ڪيائين، هو اسڪول جي ڊرامن ۾ اداڪاري ڪندو هو، مزاحيه اداڪار هو، ڇڇورو مزاح نه، سنجيده مزاح ڪندو هو. مولوي صاحبن تي پيروڊيون ٺاهي ڳائيندو هو.
آءُ مُلان منهنجي واري ۾، توکي ڪُتر کارايان کاري ۾،
توکي ناڪيلي هڻي رڇ بنايان، ڏينهن سڄو هي شهر پنايان،
وري ٻڌانءِ اوتاري ۾- آءُ ملان منهنجي واري ۾.
ڪنهن مهل ڪا ٻي ڳالهه سجهي آيس ته، بنا سوچڻ جي ڪري ويهندو، نقالي خوب ڪندو هو، اندر ۾ آرٽسٽ جو هو، هڪ ڀيري هُو ڦيريءَ وارو ٿيو، الائي ڪٿان لڪڻ کڻي ايندو، هاڻي ڪلب ۾ کيڏندڙ سڀني ٻارن جون ٻِه پٽيون جتيون (جيڪي ميدان جي پاسي تي رکي هو راند ۾ مصروف هوندا هئا) ان لڪڻ ۾ پروئي، گرائونڊ جي چوڌاري چڪر هڻڻ لڳندو هو، ”آگيا لالا! آگيا، هر مال تين تين آنا.... تين تين آنا..... او لالا! تين تين آنا“. ظاهر آهي ته هتي نه ڪو دڪاندار هو ۽ نه خريدار! بس هو ته ڪنهن ڦيريءَ واري پٺاڻ جو ڪامياب نقل ڪري، دل وندرائيندو هو.
جڏهن هندستان پاڪستان جي 1965 واري جنگ لڳي، تڏهن به اسان ٽنڊي الهيار ۾ هئاسين ــ ’بلئڪ آئوٽ‘ جون راتيون گذاري روزانو صبح جو پاڻ ۾ ڪچهري ڪندا هئاسين، ”رات جو آسمان ۾ روشنيءَ جو گولو ڦاٽو هو، تو ڏٺو؟“... ”نه! نه! اهو بم هو، رات هندستان جا هوائي جهاز آيا هئا،“ ... ”نه نه اهي پاڪستاني هئا ... هندستان وارن کي ڊوڙائي ڀڄائي ڇڏيائون!“
1966 ۾ بابا جي بدلي حيدرآباد ٿي وئي، ته اسان جو رابطو ئي ٽٽي ويو، ان کانپوءِ شايد هڪ ڀيرو 1966 ۾ ئي نذير حيدرآباد ۾ مون وٽ آيو ۽ پوءِ ڊگهو وقت گذري ويو. پهرين جنوري 1970 تي بابا جي بدلي ڪراچي ٿي وئي ته اسانجا فاصلا به وڌي ويا.
1973 ڌاري، جڏهن سنڌي ادبي سنگت ڪراچي ٻيهر سرگرم ٿي رهي هئي ۽ آئون ان جو ميمبر ٿيو هئس، تڏهن روسي ادب پڙهڻ جو موقعو مليو. گورڪيءَ جي ڪردار ’پاويل‘ سان آشنائي ٿي. نه ته ان کان اڳ آئون ذاتي طرح سائين جي ايم سيد ۽ ذوالفقار علي ڀٽي کان متاثر هئس. ان کان اڳ مونکي فقط ايترو شعور هو ته ايوب خان مارشل لا هڻي ون يونٽ به ٺاهيو آهي ۽ سنڌي قوم کي غلام ڪيو آهي. ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي جيئي سنڌ جو نعرو هڻي ٿو ۽ هو غريبن جو همدرد آهي، جي ايم سيد به سنڌ جي ڳالهه ڪري ٿو جنهن ۾ سنڌين جو ڇوٽڪارو آهي، ڀٽو صاحب جنهن پيپلز پارٽي ٺاهي آهي، ون يونٽ جي خلاف آهي ۽ ايوب خان جي حڪومت سان ٽڪر ۾ آيو آهي، انڪري اهو به بهادر ۽ سٺو ماڻهو آهي، جڏهن ون يونٽ جي خلاف تحريڪ هلي، آئون ماڊل اسڪول حيدرآباد ۾ اٺين درجي جو شاگرد هئس.
مون پنهنجي گهر ۾ ڪامريڊ حيدر بخش جتوئيءَ، شيخ اياز، رسول بخش پليجي ۽ ٻين اديبن کي 1967ع کان ايندي ويندي ڏٺو هو ۽ بابا جو وڏو پٽ هئڻ جي ناتي بابا جي دوستن جي خدمت ۽ حاضري منهنجي ذميواري هئي. ان عمر کان اڳ جو مونکي پورو شعور نه آهي.
مون 1973ع کان دنيا جي وڏن اڳواڻن ۽ اديبن جا ڪتاب پڙهڻ شروع ڪيا، لينن، مارڪس، ماؤزي تونگ، هوچي منهه، گورڪي، چيخوف، موپاسان، سارتر، محمود درويش، رسول حمزاتوف،خليل جبران، ٽالسٽاءِ، ميخائل شولوخوف، پوشڪن، هوسي مارتي، ٽئگور. منٽو، منشي، سڀ جا سڀ، ترقي پسند دنيا ۽ شعور جا ماڻهو! مونکي اهي سڀ ماڻهو سٺا لڳا. ”انسان جو جبر ۽ افلاس کان ڇوٽڪارو“ ڪيڏو نه عظيم خيال آهي ۽ ان ڇوٽڪاري لاءِ عملي جدوجهد ڪندڙ انسان ڪيڏا نه عظيم آهن! 1971 ۾ بنگلاديش ٺهيو ته مون دل ئي دل ۾ سائين جي ايم سيد کي پنهنجو اڳواڻ تسليم ڪيو. مون جي ايم سيد جي هڪ وڏي تصوير ٺاهي ڊرائنگ روم ۾ هڻي ڇڏي هئي، تڏهن اسان ڪراچي ناظم آباد ۾ رهندا هئاسون.
مون پنهنجي وطن ۾ لينن، مارڪس، ماؤزي تونگ ۽ هوچي منهه جهڙا انسان دوست ۽ وطن دوست ماڻهو ڳولڻ جي ڪوشش ڪئي. جي ايم سيد ۽ ذوالفقار علي ڀٽو پهريان ماڻهو هئا جن تي منهنجي نظر پئي. 1974ع ۾ مسلم ڪاليج حيدرآباد ۾ جيئي سنڌ وارن جو جلسو هو، جنهن ۾ جي ايم سيد کي به تقرير لاءِ اچڻو هو. آئون قوم پرستيءَ جي جذبي سان سرشار، اجرڪ ويڙهي ڪراچيءَ مان اڪيلو ئي اڪيلو وڃي حيدرآباد پهتس. اتي مون پهريون ڀيرو سائين جي ايم سيد کي ڏٺو. ۽ پهريون ڀيرو سياسي ماڻهن وٽ پستول ۽ ريوالور ڏٺا ۽ پهريون ڀيرو اسٽين گن ڏٺي جيڪا اسٽيج تي يوسف جکراڻيءَ جي هٿن ۾ هئي ۽ جي ايم سيد جي پٺيان بيٺو هو. جلسي ۾ وڏو جوش هو. پر الائي ڇو هٿيار ڏسي مونکي ڳالهه نه وڻي. بندوق حياتي کسي ٿي. مونکي بندوق بردار سياست کان مونجهه ٿي، آئون ٻيهر جيئي سنڌ جي ڪنهن به عوامي جلسي ۾ نه ويس. ”ڇا اسان وٽ بي هٿيار سياست جو رستو نه آهي؟“ اهو سوال ذهن ۾ کڻي آئون ساڳئي ڏينهن شام جو اڪيلو ئي اڪيلو ڪراچي موٽي آيس.
مون کي ڪنهن پـُر امن سادي انقلابي اڳواڻ جي تلاش هئي. مون کي ڪو به رستو ڪو نه پئي مليو. ڪراچي سنگت ۾ مون ٻيا نالا ٻڌا ڄام ساقي، امام علي نازش، رسول بخش پليجو. آئون ذهني طرح پاڪستان ڪميونسٽ پارٽي ڏانهن ڇڪي ويس. مون مارڪسسٽ ادب پڙهيو هو. منهنجي دل چيو ته هي ماڻهو سچا هوندا، انهن جي دل ۾ عوام ۽ غريبن جو درد هوندو، اهي اخلاقي طور با ڪردار هوندا. آئون انور پيرزادي ۽ تاج بلوچ کي ويجهو ٿيندو ويس، جيڪي ادبي ڪلاسن ۾ ڪميونسٽ نظريي جي حمايت ۾ گهڻو ڳالهائيندا هئا ۽ اهڙو بحث ڪندا هئا جو دل مائل ٿيندي هلي وئي. آئون، ڪراچي سنگت جي ورڪنگ ڪاميٽيءَ ۾ چونڊيو ويس. انهن ئي گڏجاڻين مان ڪنهن ۾ SNSF جي صدر نذير عباسيءَ جو ذڪر ٻڌم.
”ڪٿي ملندو؟“ مون ا نور