ڪامريڊ ڄام ساقي

ڪامريڊ ڄام ساقي

اها 75-1974ع ڌاري جي ڳالهه آهي. منهنجي عمر 23-22 سال هئي، ادب جي سمنڊ ۾ ابتدائي ٿاڦوڙا پئي هنيم، ۽ روزگار جي تلاش ۾ پريشان هئس. بابا سائين سنڌ اسيمبليءَ جو سيڪريٽري هو. اسان باٿ آئلينڊ ۾ هڪ سرڪاري فليٽ ۾ رهندا هئاسين. هڪ ڏينهن منجهند جو دروازو کڙڪيو. سامهون قد بت ۾ ڀريل ۽ ٺونٺ جيتري ڏاڙهيءَ وارو هڪ مولوي صاحب بيٺو هو.
اهڙي ئي قد بت واري هڪ مولوي صاحب جي سخت گيريءَ مون کان پنج سال اڳ روزا ۽ نمازون ڇڏايون هيون. اهو روزانو شام جو اسان کي اوڙي پاڙي ۾ زوريءَ تبليغ تي وٺي ويندو هو. هڪ ڀيري ته اسان جي گهر تي اچي در کڙڪايو هئائين. ڪيڏي عجيب صورتحال هئي، جڏهن آئون تبليغي جماعت سان گڏ پنهنجي گهر جي دروازي تي بيٺو هئس ۽ تبليغي مولوي صاحب بابا کي قيامت جو ڊپ ڏياري رهيو هو.
”حاضر! اجهو ٿا هلون پهرين پنهنجي پاڙيسري ڀَٽِي صاحب کان طبيعت ته پڇي اچون، ڪافي ڏينهن کان بيمار آهي!“ بابا کيس نماز کان علاوه ٻي ذميواري ياد ڏياري هئي. مولوي صاحب کي ڪنهن جي مزاج پرسيءَ جو شوق نه هو. هُو ته بس قيامت جي ڏينهن نماز جي پڇاڻي جا ڊپ ڏيندو رهيو. پوءِ آئون تبليغين سان گڏ اڳتي هليو ويس. بابا مون کي هنن سان وڃڻ کان ڪڏهن به نه جهليو. اڄ وري پنهنجي در تي هڪ مولوي صاحب کي ڏسي مون کي پنهجا پراڻا تبليغي رهبر ياد اچي ويا هئا.
”جي مولوي صاحب!“ مون کيس گهوري چيو هو.
”جمال صاحب آهي؟ ٻڌايوس ته مولوي عبدالڪريم آيو آهي!“ هي شخص مون اڳ ڪڏهن به ڪونه ڏٺو هو. مون کي پڪ ٿي وئي ته هي شخص ڪنهن مدرسي لاءِ چندو وٺڻ آيو آهي، ۽ غلطيءَ سان آيو آهي. بهرحال، اها منهنجي اخلاقي ذميواري هئي ته هن جنهن سان ملاقات جي صدا هنئي آهي، ان کي ٻڌايان! مون کيس در تي ئي بيهاريو، ”مان ڏسي اچان!“
آئون اندر ويس، ”ڪو مولوي عبدالڪريم آيو آهي، توهان سان ملڻ لاءِ!“ مون اطلاع ڏنو. بابا سوچ ۾ پئجي ويو. شايد اهو نالو هن لاءِ به اوپرو هو.
”ويهاريوس، آئون اچان ٿو!“ هن ماڻهوءَ سان بابا جي ملاقات جو خيال مون کي چڱو نه لڳو، ”بابا به الائي ڪهڙن ڪهڙن ماڻهن سان ٿو ملي!“
مون ٻاهر نڪري مولوي صاحب کي وري غور سان ڏٺو: اڇي سٿڻ قميص، ڪلهي تي وڏو رومال، وڏي ڏاڙهي، جسم ڀريل، هٿ ۾ ٿيلهو ۽ پيرن ۾ مِٽيءَ هاڻو جُوتو.
”اچو!“ آئون کيس ڊرائنگ روم ۾ وٺي ويس. هُو اڃا ويٺو ئي ڪونه هو ته بابا سائينءَ به در کوليو، پهرين مولوي صاحب کي ڏٺائين ۽ پوءِ مون کي،
”هن کي ڪونه ٿا سڃاڻو؟؟“ بابا جي لهجي ۾ ڪجهه حيرت هئي.
”نه!“ چيم.
”ٺيڪ آهي، توهان ڀلي وڃو!“ آئون پنهنجي ڪمري ۾ موٽي ويس ۽ اڌ ۾ ڇڏيل ڪتاب کولي اڳتي پڙهڻ ويهي رهيس.
جڏهن هُو ماڻهو موٽي ويو، تڏهن خبر پئي ته هو سچ پچ چندو وٺڻ آيو هو. مون بابا کي هميشه مولوين کان (عالمن کان نه) پاسو ڪندي ڏٺو هو. پر هي عجيب مولوي هو جنهن جمال ابڙي کان چندو وصول ڪيو هو.
واپسيءَ مهل جڏهن هو ٻاهر نڪتو ۽ مون کان موڪلائڻ لڳو ته مون کي ڪنڌ تي چمي ڏنائين. پوءِ ، مولوي عبدالڪريم ڏاڪڻ لهي هليو ويو. جڏهن آئون در بند ڪري موٽيس ته ڊرائنگ روم ۾ ڪميونسٽ پارٽيءَ جو لٽريچر پيو هو.
”اوهه ته هي ڄام ساقي هو!“ مون اندازو هنيو.
اهي ڀُٽي صاحب جي حڪومت جا ڏينهن هئا جنهن جي سياسي نعري ۾ ”سوشلزم اسانجي معشيت آهي!“ جو نعرو شامل هو، پر ان دور ۾ سموريون سوشلسٽ، ڪميونسٽ ۽ ٻيون ترقي پسند ڌريون underground هيون. انهن ئي ڏينهن ۾ مون ڊاڪٽر اعزاز نظير، نذير عباسي (تڏهن هو SNSF جو صدر هو) ۽ ٻيا اڳواڻ خاص عدالتن ۾، ۽ پوليس جي گهيري ۾ ڏٺا هئا. ممڪن آهي ته ڀٽو صاحب پاڻ انهن گرفتارين جي حق ۾ نه هجي، پر ان وقت جي خاص ادارن کي ٻيا انديشا هوندا. ان زماني ۾ سياسي ڪارڪن ٿيڻ جان کي خطري ۾ وجهڻ جي برابر هو (اڃا به آهي).
ڪميونسٽ پارٽيءَ وٽ سواءِ سوشلسٽ لٽريچر، امن پسند ۽ سچن ڪارڪنن جي ٻيو ڪجهه به ڪونه هو، ڦٽاڪو به نه! پر خبر ناهي ته ڇو پاڪستان جي سرڪار کي هنن مان ايترو خوف هو جو هر ان ماڻهوءَ جي ڪڍ هڪ ”چاچي جو پٽ“ (شمشير الحيدري سرڪاري انٽيليجنس جي ماڻهن کي ان رشتي سان سڏيندو هو) چوويهه ڪلاڪ پيو هلندو هو، جنهن جو قلم ۽ ڪتاب سان رشتو هجي.
ان کان پوءِ مولوي عبدالڪريم سان منهنجيون چار پنج ڀيرا طارق روڊ تي انور پيرزادي جي فليٽ ۾ ملاقاتون ٿيون. خيالن جي ڏي وٺ ٿيندي هئي. سوال هوندو هو، ”ڇا پيو ٿئي؟“ آئون اها گفتگو غور سان ٻڌندو هئس، ايئن حالتن جو تجزيو ڪرڻ، معروضي حالتن کي سمجهڻ ۽ سياسي پاليسين تي سوچ ويچار جو انداز ۽ پنهنجي راءِ قائم ڪرڻ جي تربيت ٿي. آئون بهرحال، سياسي ڪارڪن ٿي نه سگهيس، البت سنڌي ادبي سنگت جو چڱو سرگرم رڪن ٿي ويس. شايد ڪو به يقين نه ڪري ته انهن ملاقاتن ۾ به اسانجي ڪا ڊيگهه نه ٿي ۽ نه وري هن ڪڏهن پنهنجي سڃاڻپ ظاهر ڪئي، نه بابا سائين راز کوليو ۽ نه وري مون ئي کين احساس ڏياريو .
1978 ۾ جڏهن ڄام ساقي حيدرآباد ۾ ڪنهن دوست جي گهر مان يا گهر جي ويجهو گرفتار ٿيو ته ان کان پوءِ مولوي عبدالڪريم به غائب ٿي ويو.
جولاءِ 1980 ۾ جڏهن ڪميونسٽ پارٽي خلاف ڪريڪ ڊائون ٿيو، ۽ نذير عباسي سميت ٻيا ڪامريڊ گرفتار ٿيا، آئون به وڪوڙجي ويس! آئون، جيڪو پارٽيءَ جو چار آنا رسيد وارو رڪن به ڪونه هئس. اها ٻي ڳالهه آهي ته مون کي ڪامريڊن جي انقلابي سوچ ۽ سچاين تي پورو ڀروسو هو. نذير ساهه ڏيئي ويساهه ڏنو ۽ ڄام ساقي لاهور واري قلعي جي ٽارچر ڪئمپ ۾ رهي به حوصلو نه هاريو هو. اها سامراج کان ڇوٽڪاري، انسان جي ترقي ۽ ڏکن کان آزاديءَ جي ڏس ۾ وڏي اميد جي ڳالهه هئي.
ڄام ساقي ڪيس جو سڄو تفصيل مون پنهنجي ”جيل جي ڊائريءَ“ ۾ قلمبند ڪيو آهي، انڪري وڌيڪ ورجاءُ نه ٿو ڪريان. بس، ڄام جي حوالي سان ڪي ذاتي ڳالهيون ياد اچن ٿيون. جڏهن آئون گرفتار ٿيس، تڏهن منهنجو سڄو ڪٽنب گهٻرائجي ويو هو. امان جي حالت اها هئي، جو مون کي قسم وڌائين ته جيل ۾ ڄام ساقيءَ کي ويجهو نه رهان. ماءُ جي دل! سندس خيال هو ته جنهن به ماڻهوءَ جي ڄام ساقيءَ سان گهرائپ هوندي، اهو قيامت تائين جيل مان نه ڇٽندو، ڄام لانڍي جيل ۾ هو ۽ آئون سينٽرل جيل ۾، انڪري منهنجي هن سان ملاقات ئي ڪونه ٿي.
جڏهن اسپيشل ملٽري ڪورٽ ۾ ڪيس هلڻ شروع ٿيو تڏهن سڀني کي اچي ڪٺو ڪيائون. پروفيسر جمال نقوي، ڄام ساقي، سهيل سانگي، ڪمال وارثي ۽ شبير شر. سڀني کي هٿڪڙيون! سڀني جا مٽ مائٽ حيران پريشان، هڪٻئي کي آٿت پيا ڏين. امان به ملڻ آئي. ڄام ساقي امان کي ڏسي تڪڙو اٿيو ۽ وڃي سندس پيرن تي پنهنجا هٿ رکيائين، پوءِ سندس هٿ جهلي پنهنجي مٿي تي رکيائين. وري به ماءُ جي دل! چند سيڪنڊن ۾ بدلجي وئي. کيس کڻي پٽ بڻايائين، ”اهڙو (خطرناڪ) لڳي ته ڪونه ٿو، جهڙو چون ٿا!“ امان پوءِ سڀني جي ماءُ بڻجي وئي، بلڪ گورڪي جي ناول واري پاويل جي ماءُ جو روپ وٺي وئي. اهو ڄام جو سچو سڀ�