ڪاڇي جا آثار ۽ ڳوٺ

ڪاڇي جا آثار ۽ ڳوٺ
هاڻي اسان ڪيهر شاهه مست جي درگاهه کان ٻاهر ننڍڙن ننڍڙن کبڙن جي پاڇي ۾ ويهي ڏينهن ٺرڻ جي انتظار ۾ هئاسون، انور درگاهه جي هڪ فقير کي کائڻ لاءِ ڪجهه تيار ڪرڻ جي ڪم تي لڳايو، ڪي فقير ڀنگ گهوٽڻ کي لڳا پيا هئا ۽ اسان پاڻ ۾ ڪاڇي جي آرڪيالاجيءَ تي ڳالهائڻ ۾ مصروف ھئاسون .
”ڪاڇي ۾ انساني رهائش جو نمونو ۽ تاريخ ڪجهه ان ريت آهي ته ھتي موجود سڀ ڦِٽل دڙا تاريخ کان آڳاٽي زماني جا آهن ۽ هن علائقي ۾ 90 سيڪڙو کان مٿي آباديون يا ڳوٺ ڪلهوڙن جي دور جا آهن، انهن مان هن وقت تائين ڪوبه ڦِٽل نه آهي، ڪي ڳوٺ ماڻهو عارضي طور ڇڏي وڃن ٿا پر وري موٽي ٿا اچن، اها هتي جي خاص صورتحال آهي جيڪا سنڌ ۾ ڪنهن ٻي جاءِ تي نٿي ڏسجي.“ بخاري صاحب چيو.
”پاڻ ’ريڍار جي دڙي‘ تي ٺِڪريون ڏٺيون، اهي ڪهڙي دور جو ن لڳن ٿيون؟“ مون ياد ڏياري .
”اهي ڪلهوڙن جي زماني جون به آهن پر ان کان مختلف به آهن. ڪجهه ٺِڪريون کنيون اٿئون ... اڳتي هلي ڏسنداسون ته اهي ڇا ٿيون ڳالهائين؟“ بخاري صاحب چيو.
هاڻي زمين پنهنجو ور مٽائي چڪي هئي، اسان راڄو ديري جي ڀرپاسي ۾ هئاسون؛ زمين پٿريلي ٿي چڪي هئي، ”هتان کان وٺي گاج بنگلي تائين اسان کي جيڪا پٿريلي زمين نظر ايندي ان کي مقامي ماڻهو ”ساڪر“ چوندا آهن. ان قسم جي زمين کي ساڪر چئبو آهي.“ بخاري صاحب ڪاڇي جي ذري ذري کان واقف ھو. ھاڻي ھو تاريخ جا پيرا سَر زمين تي ڏيکاري رھيو ھو.
”راڄو ديرو راڄو ليکي سان منسوب آهي جيڪو ڪلهوڙن جو وزير هو. راڄو ليکيءَ (اڄ کان 350 سال اڳ) جي حوالي سان هتي شهر ۾ هڪ ننڍو ڪوٽ (خراب حالت ۾) موجود آهي. اندر گهرڙا وغيره به اٿس، ماپ لڳ ڀڳ 200200X فٽ هوندي، ڪنگرين واري ديوار ۽ مورچا هئس. هن وقت اهو ڪچو ڪوٽ ٿي لڳو، ممڪن آهي ته ڪنهن دور ۾ ان کي ٻاهران پڪسري اوساري ٿيل هجي! پر اهڙي ڪا نشاني ظاهر ڪونه آهي. راڄو ديري جي ڀرسان تاريخ کان آڳاٽو ماڳ به آهي جنهن کي راڄو ديرو سائٽ چون ٿا. ويجهڙ ۾ هڪ ٻيو ماڳ وانر شاهه جو مقام آهي، ميل ڏيڍ کن جو ٿيندو اتي به هڪ تاريخ کان آڳاٽي سائٽ آهي. اتي ته تمام گهڻو ٺڪراٺو آهي، ايڏو ٺڪر جو ان جي ڳالهه ئي نه پڇو!“
”راڄو ليکيءَ جو مقبرو حيدرآباد وٽ گنجي ٽڪر تي آهي! اهو ساڳيو؟“ مون پڇيو.
”ان تي به بحث جاري آهي، معاملو اڃا صاف نه ٿيو آهي. ايئن به سمجهيو ٿو وڃي ته راڄا ٻه هئا. هڪ اهو گنجي ٽڪر تي آهي ۽ ٻيو، دولت پور واري پاسي. ميان نور محمد واري قبرستان ۾ به هڪ مقبرو راڄو ليکيءَ جي حوالي سان آهي. هتي ميان نصير تي به هڪ مقبري لاءِ چون ٿا ته اهو راڄو ليکيءَ جو آهي. ان ڪري في الحال پڪ سان ڪجهه چئي نٿو سگهجي.“ بخاري صاحب وضاحت ڪئي.
”تاريخ کان آڳاٽي زماني ۽ ڪلهوڙن واري دور جي وچ ۾ هزارن سالن جو وقفو آهي، وچ ۾ ڪٿي ڪٿي ٻڌڪا ماڳ به آهن. آخر اها ڪهڙي صورتحال ٿي سگهي ٿي جو هن علائقي ۾ وچ وارو سڄو عرصو انساني سرگرميءَ کان خالي رھجي ويو!؟“ منهنجي ذهن ۾ سوال اٿيو.
”اهو ئي آهي نه! جيئن سنڌو ماٿريءَ لاءِ چئجي ٿو، ايئن هتي لاءِ به آهي ڇو ته هي حصو جنهن وقت ۾ آباد رهيو آهي ان تي سڀ آرڪيالاجيءَ وارا يڪراءِ متفق آهن ته ان زماني ۾ سنڌ جي آبهوا 2500-3000 قبل مسيح (يا موهن جي دڙي وارو دؤر لڳ ڀڳ 2000 ق م) ۾ سنڌ جي پوزيشن ٻن نمونن ۾ هئي، هڪ علائقو درياهه جي ڪمانڊ ۾ هو، يعني درياهه جي مرضي هئي ته اونهاري ۾ سڄو علائقو ٻوڙي ويندو هو اها گهٽ ۾ گهٽ 25-30 ميل، يڪي پٽي هوندي هئي جيڪا درياهه پائي ويندو هو، جيئن ھاڻي ڪچو چئجي يا ٻن بندن وارو حصو. اهو ڄڻ ته درياهه جو وهڪرو يا پيٽ هو.“ بخاري صاحب سنڌ ۾ آرڪيالاجيءَ جو اهم نقطو ڇيڙيو.
”ڪنهن زماني ۾ درياهه هنن جبلن جي هيٺئون وهندو هو، ان جڏهن وهڪرو بدلايو تڏهن هي ڪاڇو ٿي ويو آهي“ انور ڳالهه ۾ اضافو ڪيو. بخاري صاحب ان راءِ سان پوري طرح متفق نه ٿي لڳو.
هن چيو ”ٻه سبب ٿيا، درياهه جو پرتي وڃڻ به ۽ موهن جي دڙي واري دور بابت سئو سيڪڙو آرڪيالاجسٽ متفق آهن ته هتي برسات جي شرح چئوڻي پنجوڻي هئي. يعني اڄ کان چار ۽ پنج هزار سال اڳ برساتون تمام گهڻيون پونديون هيون. ان ۾ هڪ طرف درياهه جي ڪچي واري آبادي هئي، ٻئي پاسي هي ڪاڇو هو، ڇو ته نئيون وهنديون هيون ۽ برسات جي ڪري علائقو آباد هو.“
”ڪچي واري آبادي بقا ڪري نه سگهي ڇو ته درياهه ان کي وري وري پائي ٿي ويو . موهن جي دڙي کي ٽي دفعا پايائين. اهو هيڏو وڏو شهر هو ته به پائجي ويو ۽ جيڪي ڳوٺ هئا سي به پائجي ويا. پر هي زندهه رهجي ويا ڇوته هتي ڪا درياهي صورتحال ڪونه هئي. هڪ ڀيرو درياهه نڪري ويو ته وري نه موٽيو. سو هتي هڪ خاص قسم جي جاگرافيائي حالت رهي آهي. جيڪا وچ وارن ميداني علائقن سان لاڳو ناهي.“
”هن علائقي ۾ درياهه ڦاٽ نه ٺاهي سگهيو آهي ڇو ته هي اها زمين نه آهي. درياهه رڳو اسان واري حصي (سنڌ جي وچين ميداني علائقي) ۾ ڦاٽ ٺاهيا آهن. هتي ڪاڇي ۾ جيڪي ڦاٽ ٺاهيا اٿس سي به اوڀر پاسي ٺاهيا اٿائين، اولهه پاسي پٿرائين زمين سبب درياهه ڪوبه ڦاٽ ٺاهي نٿو سگهي، آبادي هميشه ڦاٽن تي ٿيندي آهي، درياهه تي نه ٿيندي آهي. ان وقت جو درياهه هاڻوڪي درياهه وانگر ننڍڙو ڪو نه هو. اهو گهٽ ۾ گهٽ 16 ميل ويڪرو هو ، يعني ڪاڇي جي سڄي هيٺين پٽي درياهه هو. “
”هن علائقي سميت ؟“
”نه ! هي ڪاڇو ناهي، هي ته ساڪُر آهي، هي زمين جو اڃا ٻيو قسم آهي ، ساڪُر جو حصو درياهه کان مٿي آهي. ڪاڇي لاءِ انگريزي اصطلاح piedmont آهي. باقي ساڪُر لاءِ جدا لفظ آهي. ساڪُر ٽڪرين جي لاهيءَ تي پَٽ هوندو آهي جنهن جي مٿين سطح تي جبل کان کاڌ ٿي آيل ذرڙا وڇائجن ٿا.“ بخاري صاحب چيو ۽ چؤ طرف ماحول تي نظر ڊوڙائي.