ڪاڇي ۾ رات

ڪاڇي ۾ رات
ڊِگهه بالا جي مقبرن جون تصويرون ڇڪيندي سج لهي ويو ته هڪ عجيب خوف جو احساس ٿيو. رات جي گُگهه اونداهيءَ ۾ ڪاڇو ڪيئن اُڪري پار ٿبو؟ حاجي لغاريءَ به پريشاني ڏيکاري، ” دير ٿي وئي ... الله مالڪ آهي، ڊرائيور کي سمجهائي ڇڏجو ته وڏو رستو اصل نه ڇڏي!“ هن هدايت ڏني ... پر پوءِ به اسان ڀٽڪي وياسون.
ڊرگهه بالا کان جوهيءَ جو پنڌ فقط ڇهه ڪوهه (18 ڪلوميٽر) کن هو پر رات جي پهر ۾ ڪاڇي مان نڪرڻ ناممڪن هو، رستو ايئن ڀلياسون جو ڦِري ڦِري ساڳي جاءِ تي پيا بيهون. خود حاجي ڪؤڙي خان جون متيون منجهي ويون. ڪلاڪ ڏيڍ جيپ ڊوڙائي ڊوڙائي نيٺ ٿڪاسون، ”نه سائين، اڄ رات هتان نڪري نه سگهبو!“ ڪؤڙو خان به همٿ هاري ويٺو.
ٻي واهه نه ڏسي اسان ان اڪيلي روشنيءَ ڏانهن رخ ڪيو جيڪا هن وسيع ڪاڇي ۾ ڪنهن هنڌ اڪيلي قطب جيان ٽمڪي رهي هئي. جيپ ڪاڇي جي ٺوٺ ٻنين جون ’لٺيون‘ ٽپندي ان بتيءَ جي ويجهو پهتي ته اڳيان واٽ بند هئي.
انور ۽ حاجي ڪؤڙو خان جيپ مان لٿا ئي مس ته اونداهيءَ ۽ ٻُوڙن مان ڪي بندوق بردار همراهه نڪري آيا ۽ ٻنهي کي بندوق جي نوڪ تي بيهاري ڇڏيائون،
”خبردار! بيهي رهو ، متان ويا آهيو، ڪير آهيو؟“ اسان هڪلون ٻڌيون.
”مسافر آهيون، ڪاڇي ۾ رستو ڀلجي ويا آهيون ... يا ڪو همراهه ڏيو جيڪو جوهيءَ تائين پهچائي ... يا رات رهنداسين!“ انور بي ڌڙڪ چيو.
”آئون حاجي ڪؤڙل خان لغاري، قصبي جو، هي مهمان آهن رستو ڀليا آهيون!“ ڪوڙل خان پنهنجو تعارف ڪرايو.
همراهن ڪوڙي خان کي سڃاتو پر شايد هنن جا پاڻ ۾ ڪي ويجها واسطا ڪونه هئا، ”رستو هيءَ اَٿو، وڃو ته هليا وڃو، هينئر اهڙو همراهه ڪونهي جو توهان کي ساڻ ڏجي، باقي رات رهڻي آهي ته رهي پئو!“ هڪ همراهه هڪل جو جواب ساڳئي لهجي ۾ وڏي همٿ سان ڏنو ...” اچو!“
سامان لاهيو، پاڻ رات هتي آهيون!“ انور هدايت ڪئي ۽ اسان لهي پياسون. همراهه اوطاق تائين وٺي هليو، جتي اها اڪيلي بتي ٻري رهي هئي. اوطاق ۾ ڪا به پهر نه هئي. همراهه هڪ هڪ ڪري ڇهه کٽون ٻاهر ڪڍي اڱڻ ۾ وڇايون. اسان پاڻ ۾ ايترا ئي هئاسون. جيستائين ڪو هنڌ بسترو اچي، آئون گرمي، ٿَڪ ۽ بک کان واڻ تي ئي ليٽي پيس، ميزبان هر هڪ کان حال احوال وٺڻ لڳو، سڀني ڪوڙل خان کي ميارون ٿي ڏنيون ته ڪاڇي جو هوندي سوندي رستو ڀليو آهين! حال احوال کان ترت پوءِ انور پيرازدي ميزبان کان گورک ۽ گاج جون خبرون وٺڻ شروع ڪيون. ان ڪچهريءَ ۾ مون گاج جي وهڪري ۽ تير ڀت جي ٽٽڻ جو منظر نامو ٻُڌو، ميزبان ٻڌائي رهيو هو،
”1995 ۾ نئن جو آئي ته گاج بنگلي تان ماڻهن بيٺي ڏٺو. پهرين ٿڏو هنيائين تير ڀت کي، پوءَ اتان ٿيڙ کائي وئي پوئتي جبل ڏانهن منهن ڪيائين. پوءِ اتان موٽ کائي ٻيهر تير ڀت کي ٺڪاءُ جو ڌڪ هنيائين ته پاڻي ڀت ٽپي ويو!“
”ڀت ٽپي ويو!“ انور حيرت وچان چيو هو.
”ها سائين آفت جو لٿي، پهرين مهڙو پاڻي ٿورو هو، پوءِ گهڻو جو اچي لٿو ته ڀت به کڻي ويو. هي انگريزن جي دور ۾ انجنيئر رامچنداڻيءَ جو پڪو ڪم هو. (ٽاپ تي) ان جي ويڪر کٽ جيتري هئي.“
”اسان ٻڌو آهي ته ان ۾ مضبوطيءَ لاءِ انگريزن شِيهو پگهاري وڌو هو، پر تر جي شڪارين اهو شِيهو ڪڍائي گوليون ٺهرايون!“ انور تصديق لاءِ پڇيو.
”ان ۾ لوهه جون پٽيون لڳل هونديون هيون، جنهن ۾ شايد شِيهو به پلٽيل هو ... لوهر ۽ شڪاري بيلدارن کي پنج رپيا خرچي جا ڏيئي لوهه ڪڍي ويا. ڀِت ٿي وئي خالي کوکلي، سئو سال پراڻي تنهن جي به مرمت ڪونه!“ ميزبان ٻڌائي رهيو هو .. پر مون کي جلد ئي ننڊ کڻي وئي.
اسان جو ميزبان وڏو وڙائتو نڪتو. ڪلاڪ کن کان پوءِ ڀَت جو ٿالهه ڀري آيو، ان تي کنڊ ٻُرڪيل هئي، ”ضرور بکايل هوندؤ، ٿوري وقت ۾ جيڪي ڪري سگهياسون، حاضر آهي!“ ميزبان چيو. پوءِ مهمانن جا هٿ پاڻ ڌُئاريائين، ڪنهن کي به کٽ تان لهڻ جي تڪليف نه ڏنائين. سڀ ڀت تي ٽُٽي پيا، ميزبان اوترو وقت پکو جهليندو رهيو، جيسين سڀني کائي ڍءُ ڪيو.
”باقي ڪچهري صبح جو ڪنداسين، هاڻي آرام ڪريو!“ ميزبان چيو. سڀ ٿڪل هئا، جلد ئي ننڊ ۾ هليا ويا. سڄي رات هوا بند هئي، ڪاڇو رات جو به نه ٺريو.

4 جولاءِ،خميس
صبح جو اک پٽي ته به گرمي هئي. مون اوسي پاسي جو جائزو ورتو. اولهه ۾ کيرٿر جي وسيع قطار، ڪاڇي جو وسيع پٽ، سڪل زمين کي شاهي ٻنا ڏنل هئا. ڪاڇي ۾ انهن ٻنن کي ’لَٺيون‘ چئبو آهي. جڏهن برساتون پون، تڏهن پاڻي هيڏانهن هوڏانهن وهي ضايع ٿيڻ بدران اتي ئي جمع ٿئي، زمين جي اڃ لاهي جر ۾ لهي وڃي. زمين تيار ٿئي ته پوکي ڪن.
مون پنهنجي ميزبان حاجي ڪَلو جماليءَ کي غور سان ڏٺو، قداور مڙس هو. عمر ۽ رنگ جو پڪو، شهپر وڏا گهاٽا وِڇونءَ جي ڏنگ وانگر اڀا وٽيل، ڀِرون جاڙا ۽ گهاٽا هئس. قلم ڪن جي پاپڙين تائين، ڏاڙهي ڪوڙيل. اڇي شلوار قميص ۽ مٿي تي هيڊي رنگ جي سنڌي ٽوپي. اکيون ڳاڙهيون هئس، شايد سڄي رات جاڳي گذاري هئائين. سچ پچ ته ڏاڍي همت سان هن بر پٽ ۾ رهيو پيو هو. پڪ سان هن رات ننڊ نه ڪئي هوندي. کيس خبردار رهڻ به کپندو هو. ڪالهه رات جو اسان اونداهيءَ ۾ ٻن ماڻهن جي موجودگي محسوس ڪئي هئي. پر ان کان پوءِ اسان حاجي ڪَلو کان سواءِ ڪا ٻي پهر نه ڏٺي. صبح جو به هو اڪيلو ئي سامهون آيو هو ۽ مهمانن جي خدمت ۾ لڳي ويو هو.
ميزبان مون کي پاڻ ڏانهن نهاريندي ڏٺو ته اڳتي وڌي آيو. ”ڀائو، معاف ڪجو، رات مان ٿڪل هئس، ننڊ کڻي وئي، اسان کيرٿر ڪاڇو گهمڻ نڪتا آهيون، رات رستو وڃائي ويٺاسون، هن ڳوٺ جو نالو ڇا آهي؟“ مون حال احوال جي ابتدا ڪئي.
”هي ڳوٺ حاجي ڪلَو جمالي، ۽ منهنجو نالو ڪلَو جمالي آهي. رات انور صاحب سان ڪچهري ڪئي سين، مون چيون هاڻي سائين جن سان ڪچهري ڪجي!.“
”ڪيترا سال ٿيا آهن جو هتي مينهن نه پيو آهي؟“ مون پڇيو.
”ٻوڏ کان پوءِ مينهن نه پيو آهي، ڇهه ست سال ٿي ويا آهن. 95ـ1994 ڌاري جيڪي وڏا مينهن پيا، پوءِ صفا ڦڙو به نه پيو آهي. جبل ۾ ڪٿي (مينهن ) پيو هجي ته خير، پر هتي بنهه نه!“
”گاج جو پاڻي ته اچي ٿو؟“
اسان وٽ واهن ذريعي پاڻي اچي ٿو اسان ڏانهن آخري ’ڳُڙ واهه‘ ايندو آهي، ان تي آبادي ٿيندي، باقي اسانجو علائقو باراني آهي.“ حاجيءَ ڪاڇي جي سختين ۽ گورک لاءِ نڪرندڙ رستي جو ذڪر ڪيو، ڪنهن کي ميار نه ڏنائين، بس حقيقتون بيان ڪيائين ۽ ڪجهه تجويزون ڏيندو ويو، ”ڪاڇي ۽ کيرٿر ۾ رستا نڪرن ته ماڻهن لاءِ روزگار جو رستو نڪري ايندو. تيل ڪمپنيءَ وارا جبل ۾ ڪي ماڳ کوجي نشان هڻي هليا ويا آهن. ... جيڪڏهن اسان وٽ روڊ هجي ته اسان جا ماڻهو روزگار سان ٿي وڃن، بي روزگاري آهي ته ماڻهو به مجبور بي وس آهن.“
” اڄڪلهه بد امنيءَ جي صورتحال الائي ڪيئن آهي ؟“
”الله جو ڪرم آهي ته هِتي امن آهي، باقي دنيا مان اها بيماري سڄي جر مان کُٽڻي نه آهي. مثال: لاڙڪاڻي، سکر جون خبرون پڇون پيا ته پنج ڌاڙيل هتي مئا، ٻه هِتي ته ٻه هُتي. چوري، ڦُر... ا