ڪاڇي ۾ رات

هو اتفاقي اسان جي علائقي ۾ به آهي، باقي لاڙڪاڻي ۾، ميهڙ ۾ مٿي آهن. فوج واري دور ۾ چور مري ويا، هتي اسان وٽ امن آهي.“
”توهان کي هتي گهڻو وقت ٿيو آهي؟“
”اسان ڄاوا نِـپنا هِتي آهيون. باقي، هن پَٽ تي مون کي ست سال ٿي ويا آهن. اباڻو ڳوٺ انهن قبن (مير الهيار وارا) جي اولهه پاسي رستي تي آهي، پوءِ، ٻوڏ آئي ته مان اتان لڏي آيس. اهڙو هنڌ جتي ٻوڏ جي پاڻيءَ کان بچاءُ ٿئي. پوءِ زمينون خريد ڪري هتي اچي ويٺاسين. هتي اسان کي ٻوڏ جو خطرو ڪونهي. هتي پاڻي به مٺو آهي.“
”اهو تجربو ڪيئن ٿيو ته جر مٺو آهي؟“
”منهنجي اچڻ کان ٻه ٽي سال پوءِ ماڻهو جر ڏسڻ آيا، مشين هڻي ڏٺائون، وري ٻئي هنڌ مشين هڻي ڏٺائون، پوءِ ڏکڻ، اوڀر، اتر، اولهه ڏانهن هر طرف بورنگ ٿي ويا ۽ اهي قدرتي ذخيرا لڌا. هن وقت ناهي ته به پنجاهه سٺ بورنگ آهي.“
”هتي هُرلي وارو نظام باقي آهي؟“ مون پڇيو.
”هُرلو ختم ٿي ويو آهي. هتي اڳي پاڻي ڪونه هو ته هُرلو به ڪونه هو. ڊرگهه بالا ۾ هُرلو هوندو هو، اتي سبزي پوکي ڪندا هئا، ڏاند وهندا هئا، اهي پهر پهر وهندا هئا. پر هاڻي اتي به مشينو ٿي ويون آهن.“ حاجيءَ جو مطلب هو ته هاڻي ڪاڇي ۾ کوهن مان پاڻي ڇِڪڻ جون موٽرون هڻڻ جو نظام رائج ٿيندو پيو وڃي.
”توهان مشين تي هتي ڪيتري زمين آباد ڪري ويندا آهيو؟“ مون ٻيو سوال ڪيو.
”پهرين ته برساتي ٻوڏ سبب جر چڙهيل هو. وري پنج سال ٿيا آهن جو بارش نه پئي آهي، جر هيٺ لهي ويو آهي، سڄي زمين کڏا ٿي وئي آهي. پهرين منهنجي هڪ مشين هئي ته سئو کن ايڪڙ آباد ٿيندي هئي، هاڻي گهٽ آهي، پر ته به پنجاهه ايڪڙ آباد ٿئي ٿي، پاڻي هلي ٿو پر گهڻ ڇِڪ ٿي اچي، لوڊ وڏو ٿي ويو آهي، تيل مهانگو، خرچ وڌي ويو آهي. حڪومت اسان کي بجليءَ جي سهولت ڏئي ته ڪو بار گهٽجي، بلوچستان سِبيءَ ۾ بجليءَ جو بِل فِڪس آهي، ان ۾ چار هزا رپيا مهينو ڏين ٿا، جنهن ۾ ٽيوب ويل به هلن پيا ... اسان سنڌ وارن ڪهڙو ڏوهه ڪيو؟ پاڪستان ۾ حڪومت ته ساڳي آهي ... اسان وٽ به اگهه فِڪس ڪن ته اسان به خوشحال ٿيون نه! پنجاب به ڏسو! سڀ ٽيوب ويل بجليءَ تي آهن، ڪو به تيل تي ڪونهي، پنجاب جو علائقو اسان پاڻ اکين سان ڏسي آيا آهيون، اُتي ذخيرو آهي، هوشياري آهي، اسان جو ملڪ (ڪاڇو، سنڌ) غريب آهي، منجهيل آهي ... ۽ هتي حڪومت جو توجه ناهي. اسان وٽ سنڌ ۾ ته گهڻو ڪجهه آهي، تيل، ڪوئلو هتي جيڪڏهن ڪارخانو هڻن ته اسان جا هزارين ماڻهو روزگار ڪم تي چڙهي پون.
اسان وٽ ته تيل (ڊيزل) 20 رپيا لٽر لڳو پيو آهي. لِٽر مان ڇا ٿو ٿئي؟ ڪيترو پاڻي ڇڪبو؟ چئن ڏينهن ۾ چار هزار رپيا خرچ ٿيو وڃن! غريب ماڻهو ڪٿان آڻي؟ سرڪار اسان کي اهي سهولتون ڏئي ته اسان به خوشحال ٿيون ۽ اسان جي قوم وارا به خوش ٿين“ حاجي ڪلو ڄڻ ته سڄي سنڌ ۽ ڪاڇي جو ڪيس پيش ڪري ويو.
”واقعي! ڪٿان اچن ايترا پئسا؟“ بخاري صاحب چيو.
”سائين، لک رپئي جو تيل اسان ساڙيو آهي، بِل پيا آهن، اسان ٻِج ڪٿان وٺون، تيل ڪٿان وٺون؟ مسڪين ماڻهو، غريب!“ حاجي ڪلوءَ ڪاڇي جا معاشي احوال ڏنا. ٿوري دير خاموشي رهي ته موضوع بدلجي ويو.
”هن علائقي ۾ پکي ڪهڙو ٿئي؟“
”جهنگ ۾ اڇو تتر جام آهي، ڪارو تتر گهٽ آهي. تلور ٻارهوتي آهي. تلور به سيزن ۾ ايندي آهي، سياري، چِٽ جي مند ۾ به ايندي آهي. هڙيو به ٿيندو آ، ننڍڙو پکي ٿئي ٿو جهرڪيءَ وانگر پکين جو بادشاهه سڏبو آهي، ڦوسڙي به آهي، پاليهر ٿئي ٿو. اسان وٽ ڍنڍ وارو پکي ڪونهي (ڇو ته هتي ڍنڍ ڪونهي)، بر جا پکي آهن.“
”هڻ کڻ ٿئي؟“
”نه ! اها ٿر ۾ ٿيندي آهي، اسان وٽ لنڊي، کپر، سنهي سرنگهه ٿيندي آهي سنهڙي آهي چيچ جيتري پر ڀڄڻي ڏاڍي آهي. هتي وڇون به ڏاڍو آهي، خبر نه ٿي پوي ته الائي ڪٿان نڪري ٿو پوي! اروٺ (سوڪهڙي) جا وڇون ڪارا ٿيندا آهن. وَس وارو وڇون ڀورو رهي ٿو. جبل جو هڪ ٻيو وڇون ڪارو ٿئي ٿو، جيڪو ماڻهو ماري وجهي ٿو ... هاڻي هڪ همراهه کي وڇونءَ کاڌو، جوهيءَ تائين ويو، ڊاڪٽر علاج ڪري نه سگهيو، اهو ماڻهو مري ويو. هڪ ڇوڪري مال پئي چاريو ته ان کي وڇونءَ کاڌو، ڊاڪٽر تائين پهتو ئي ڪونه ته همراهه مري ويو، اهڙو ڪو اروٺ جو وڇون هو!“ حاجيءَ ٻڌايو. ”جيڪي اَريج (صحرا، بيابان) ۾ رهندا آهن، انهن جو نمونو ئي ٻيو هوندو آهي!“