ڪاڇي ۾ ڪلهوڙا ۽ ٽالپر

ڪاڇي ۾ ڪلهوڙا ۽ ٽالپر
گاج بنگلي جي موتمار گرميءَ ۾ خاموش ويهڻ کان بهتر هو ته خيالن جي ڏي وٺ ڪجي، اسان جو بحث وري شروع ٿيو،”ڪاڇي جو هي علائقو ڪو خاص آباد نٿو لڳي! نه هتي برساتون هيون، ۽ نه وري ڪا وڏي آبپاشي! ته هن رڻ پٽ ۾ اچي بادشاهي ڪرڻ جي ڳالهه اڃا وضاحت گهري ٿي!“ مون بحث جي شروعات ڪئي.
”آئون سمجهان ٿو ته مير صاحب ججها ٿي ويا، ٻي ڳالهه ته پڇاڙيءَ تائين پاڻ ۾ ڪونه ٺهيا ... ڇو ته انهن جي پهرين حڪومت ئي چو ياري آهي، ان مان ئي اندازو هڻجي!“ بخاري صاحب جواب ڳولڻ جي ڪوشش ڪئي، ”يعني ٽالپر ڪنهن هڪ ماڻهؤ کي وڏو ڪري ڪونه پيا سمجهن ... تنهن ڪري جيئن جيئن ڪٽنب وڏو ٿيندو ويو، تيئن تيئن ورهاست ٿيندي وئي، پوءِ ڪنهن کي ڪسو پاسو آيو ته ڪنهن کي پڪو ... ۽ هر ڪنهن جا پنهنجا مراسم هئا، جنهن جا چڱا تعلقات ھئا، انهن کي چڱا پاسا مليا.“
”پٽ گل محمد جي ڀرسان ڪاڇي جي شهر شادڻ ۾ مير بنده علي جي اوطاق آهي“ بخاري صاحب پنهنجو تجزيو جاري رکيو. ”مير بنده علي تاريخي ماڻهو آهي، سکر واري مسجد منزل گاهه واري تڪرار ۾ ان جو نالو ايندو آهي. ان جي فرسٽ ڪلاس اوطاق آهي جيڪا سُرهين ورتي آهي، يعنيَ انهن جي (مير صاحبن جي) هتي شادڻ ۾ به اسٽيبليشمينٽ هئي، جو انهن جون اوطاقون هيون. خود اها اوطاق ئي ٻڌائي ٿي ته ان تي ميرن جو اثر هو. اصل ۾ هي علائقو مير صاحبن کي ورهاست ۾ آيو. پوءِ، هتي علائقي جو جيڪو به حال هو، هتي رهيا، هر ڪو پنهنجي پنهنجي جاگير مطابق ويـٺو هو.“
”اها ته ٿي سياسي صورتحال! پر ايئن ته ڪونه آهي ته ڪو هن علائقي ۾ ڪڏهن ڪلهوڙن يا ميرن جي وقت ۾ چڱا مينهن پوندا هجن!“ مون پنهنجو سوال ورجايو.
” نه! ڪلهوڙن جي زماني ۾ ته ڪا ايڏي وڏي موسمي تبديلي ڪونه هئي پر اصل ڳالهه اها آهي ته ڪلهوڙن ھيءَ جاءِ مغلن کان ٿورو پاسيرو رهڻ ۽ پنهنجي منهن سان ڪنهن نموني مضبوط ٿيڻ ۽ سگهه حاصل ڪرڻ لاءِ هن علائقي کي پسند ڪيو هو، ڇو ته هو جيستائين لاڙڪاڻي ۽ سکر ۾ هئا، هنن جا ٽي ماڻهو شهيد ٿي چڪا هئا. انهن کي مغلن بهاولپور واري پاسي ڏي سڏي مارايو. ان صورتحال ۾ ڪلهوڙن ڏٺو ته هاڻي ڪا اهڙي جاءِ وسائجي جو پنهنجو پروگرام يا منزل ماڻجي ۽ اها مغلن جي اثر کان پري به هجي. ان جو نتيجو واقعي صحيح نڪتو ڇو ته ان کانپوءِ هتي مغلن ٻه جنگيون هارايون. هن جوهي تعلقي ۾ دهليءَ کان حاڪم آيا، لاهور جي گورنر انهن جي مدد ڪئي يا هيستائين آيا پر ٻئي جنگيون هارايائون. انهن مان هڪ جنگ ميان يار محمد ڪلهوڙي سان ٿي، ٻي ميان نصير سان ٿي هئي. ان ڪري چئي سگهجي ٿو ته ڪلهوڙن جي اها حڪمت عملي درست هئي ته کين ڪاڇي ۾ وڃڻ گهرجي. سو، هتي جو آيا ته هنن کي هتان جي زمين مان ئي فائدو وٺڻو هو. هتي وِهڻ کانپوءِ هنن کي هتي جيڪي ڪجهه نظر آيو، انهن وسيلن کي هنن مناسب طرح استعمال ڪيو. ان ڪري جوهي تعلقي ۾ هي سڄو منڇر جو ڪئنال نيٽ ورڪ ڪلهوڙن جي زماني جو آهي. ڪلهوڙا ته وڏا آبادگار هئا، ميان نور محمد ڪلهوڙي جا عمرڪوٽ کان وٺي سکر تائين واهه کوٽايل آهن، اهي زمينن جا شوقين هئا، ٻيو ته هنن کي هڪ تحريڪ پالڻي ۽ وڌائڻي هئي. ڪلهوڙن جي ميان وال تحريڪ ۾ سندن هڪ ڪميون سسٽم ٺهيل هو ته سڀني فقيرن (ميان وال تحريڪ جي ماڻهن)، انهن جي ٻارن ٻچن کي روزانو ماني ملندي هئي، گڏيل بورچي خانو هوندو هو، لنگر خانو هلندو هو، ظاهر آهي ته ان لاءِ آبادي کپندي هئي يا ان کپندو هو، کير کپندو هو، مال کپندو هو، ان ڪري هنن هتي هڪ نيٽ ورڪ ٺاهيو، ان وقت جيڪو به پاڻي يا وسيلو هو، اهو سڄو مربوط ڪري ان جو هنن پورو پورو فائدو ورتو، ان ڪري ڪاڇي آبادي جو اهو هڪ سٺو دور ڏٺو آهي،“ بخاري صاحب تمام وضاحت سان سمجهاڻي ڏني.
”ڏسو نه ! گاج مان نڪتل انهن ستن واهين جو پاڻي ستن راڄن کي ورهايل هو، جنهن تي انگريزن به عمل ڪرايو. انهيءَ ڪري ھنن پنهنجي وقت ۾ جڏهن هي تير ڀت ڏني تڏ ھن ستن ئي راڄن کان انهن جا دستاويز لکائي سڀني ڌرين کان صحيحون ورتيون آهن ... اهو دستاويز به اڃا تائين موجود آهي ... ان ڪري اهو نظام ايئن پيو هلي جو ان تي نه جهيڙو نه جهٽو ... ٺيڪ ٺاڪ نموني ۾ واهه باقاعدي ڪري ڇڏيائون.“ بخاري صاحب چيو.
”سکر بئراج کي ست واهه آهن ۽ نئه گاج کي به ست واهه آهن. انورصاحب ان تفاق، ڏانهن ڌيان ڇڪايو.
”وڏي ڳالهه اها آهي ته انهن ستن ئي واهن کي نئه پاڻي پهچائيندي هئي. تنهن جي معنيٰ ته نئه گاج تي انگريزن جي وقت کان چڱو وقت اڳ اھي واهه بنيادي طرح ڪلهوڙن جي زماني جا ڊزائين آهن. ڪلهوڙن ڏاڍو ڪم ڪيو آھي.“ بخاري صاحب چيو.
”ها نه!“ انور چيو.
”انگريزن به آبپاشيءَ تي خوب ڪم ڪيو، هيءَ تير ڀت ئي ڏسو، ان کي ڪهڙي نموني مضبوط بيهاريو اٿن“
”تير ڀت (گاج بند) جي اڏاوت ۾ وچ وچ تي پشته (cabinage) ڏنل آهن. انهن کي پشتا ٿا چون ... مان وري انهن جي جاچ وٺندس ته انهن کي ڇاٿا چون، ان اڏاوت ۾ پهرين پشتا ٻڌن ٿا ۽ پوءِ ان جي وچ ۾ خال ڀرين ٿا.“ بخاري صاحب چيو. ”جيئن هيءَ گاج ڀت جي اڏاوت آهي هوبهو اهڙي ٽيڪنالاجي هزارين سال اڳ ٻنڌڻي واري گبر بند ۾ استعمال ڪئي اٿن. ان ۾ پشته هنيا اٿن ۽ وري انهن جي وچ ۾ خالن جي ڀرائي ڪئي اٿن.“