ڪتي ۽ دادو جي ماهي

ڪتي ۽ دادو جي ماهي

هاڻي اسان ’گگر‘ ماٿريءَ ۾ هئاسون. هي هيٺانهان ڍورا هئا جن ۾ پاڻي ۽ ساوڪ چڱي هئي. هاڻي به پاڻي بيٺو هو. ”جيڪڏهن دروات ڊيم ٺهيو ته پاڻيءَ جو نيڪال هتان ٿيندو!“ سومار ٻڌايو. هڪ هنڌان لنگهندي سومار مٿي چوٽيءَ ڏانهن اشارو ڪيو، ”اها دادوءَ واري ماهي آهي ... اتان شڪار جي ڪڍ هڪ شڪاريءَ ٽپو ڏنو ته سندس ڪتي به ٽپو ڏنو، پوءِ ٻئي مري ويا، شڪارين اتي نشان ٺاهي ڇڏيوآهي ... اهو واقعو ميرن جي وقت پيش آيو هو. ’ڪُتي واري ماهي.“ سنڌ ۾ ڪُتن جي وفاداريءَ جو گڻ چڱو ڳايو ٿو وڃي.



ٻيرٺ ڍورو (Berath Dhoro)

هاڻي اسان ٻيرٺ ڍوري تي لٿاسون. قدمن جي چاپ ٻڌي ٻوڙن ۾ ويٺل ٻٽيرا وٺي اڏاڻا. ”هيءَ ديهه ڏيسوي آهي، هوڏانهن اتر ۾ بارڻ ندي ۽ هيڏانهن اوڀر ۽ ميمڻن جا بَٺا ... هن ٽڪريءَ مان مون ٽي مَٽيون ڪڍيون، جن مان ڪي هيڏيون وڏيون هيون، ٻيا ننڍا مٽ ڪڍيام ته انهن ۾ ننڍيون هڏيون هيون، هاڻي آئون اها جاءِ ٿو ڳوليان، هن ئي ٽڪريءَ ۾ آهي!“ سومار هڪ بُٺي تي چڙهي ويو ۽ هڪ هڪ حصي کي غور سان جاچڻ لڳو. آئون ساڻس گڏ هئس.

مون مڙي ڏٺو، بخاري صاحب ڪنهن ٻي ٽڪريءَ تي چڙهندو نظر آيو، هي ’دشاشُول‘ جو اثر هو. اڄ بخاري صاحب جا ستارا سومار برفت سان ٽڪراءَ ۾ هئا. سومار اسان کي اهو چئي وٺي آيو هو ته هتي 70-60 ڪوٽيرا آهن پر هتي اهڙي ڪابه شئ ڪونه هئي جنهن کي ’ڪوٽيرو‘ چئي سگهجي. بخاري صاحب سومار کي ڇڏي صديق سان گڏ جنهن پاسي ويو هو اوڏانهن ته ڪجهه به ڪونه هو. البت هن پاسي ڪوٽيرن بدران پٿرن جون 70-60 ڍِڳيون موجود هيون.

”اهي مٽ تو هِتان ڪن ڍِڳين مان ڪڍيا يا ڪنهن ٻي جاءِ تان؟“ مون سرزمين کي سمجهڻ جي ڪوشش لاءِ سوال ڪيو. هتي پٿرن جون ڪافي ڍِڳيون هيون، جن جو گهيرو عام طور پنج ميٽر هو، گمان پيو ٿئي ته اهي قديم دور جون قبرون آهن. اهي ڍِڳيون قدرتي ڪونه آهن. اهي يقيناً انساني سرگرميءَ جو حصو آهن پر اهو ڪهڙو دور هو؟ ۽ ان جو مطلب ڇا آهي؟ ذهن بار بار ايئن پيو چوي ته هي ڪنهن قسم جو قبرستان آهي. ڀلا هڪ اڌ ڍِڳيءَ جا پٿر هڻائي، کوٽائي ڪرڻ ۾ ڪهڙو نقصان آهي؟ پر اسان جو ڪم کوٽائي ڪرڻ ڪونه هو، ۽ نه وري اسان وٽ وسيلا ۽ اجازت نامو هو.

”نه! نه! ڪنهن ڍڳيءَ مان نه، جيئن هي پٿر رکيل آهي، اتي کوٽائي ڪيم ته انهن مان نڪتا ... مون پنهنجي دل ۾ ايئن سمجهيو ته هي ڪنهن هندوءَ جون هڏيون آهن ... اهي اصلي (قديم) سَمي (زماني) جون آهن ... پوءِ مون کوٽڻ ڇڏي ڏنو!“ سومار برفت چيو.

”ته پوءِ اها جاءِ ڳول يا ان جهڙي ڪا ٻي شئ ڏس ته ڪجهه سمجهه ۾ اچي!“ مون کيس وقت ڏنو. نيٺ جو هڪ جاءِ تي اچي بيٺو.

”هي جاءِ مون کوٽي هئي!“ سومار چيو، ”مٿان ڪي ٿورا پٿر پيا هئا، مون اهي هٽايا ۽ کوٽيو ته هيٺان مٽ نڪري آيو!“ ان هنڌ هاڻي هڪ ڀريل کڏ نظر اچي رهي هئي. مون کي اها صورت ڪجهه ايئن محسوس ٿي جيئن urnburial هجي.

بخاري صاحب ٺڪرين جي ڳولا کان جڏهن واپس موٽيو، ان وقت آئون هڪ ننڍڙي اهرامي شڪل جي اڏاوت وٽ بيٺو هئس. ان جي ويڪر 5.50x5.50 ميٽر ۽ ڪل اوچائي هڪ ميٽر هئي. ان اهرام جون ڪل چار ڏاڪڻ نما سطحون آهن. اها اڏاوت مٿي ٽڪريءَ تي نه پر ڪجهه هيٺاهينءَ تي آهي. هن ننڍڙي اهرامي اڏاوت کي ڇڏي. هن علائقي ۾ ٻي ڪابه اهم مستقل اڏاوت نظر نه آئي. البت انهن ڍِڳين کي ڏسي مون کي ٿرڙو ماڳ (گجو، ٺٽو) وٽ قديم ديوار جي ڀر ۾ موجود پٿرن جون ڍڳيون ياد پئي آيون. بخاري صاحب ٻيرٺ ڍوري وارين ڍِڳين کي Cairn سمجهڻ طرف مائل هو ۽ سندس خيال هو ته اهي تاريخي دور جون آهن. اها راءِ پنهنجي جاءِ تي، پر جڏهن سومار برفت هن هنڌان مٽ ۾ پوريل هڏين جو ذڪر ڪري ٿو ته هن علائقي ۾ ان کي ’خاڪدان تدفين‘ سمجهڻ ۾ ڪا رنڊڪ باقي نٿي بچي. هن ڍوري مان ٺڪراٺي جون ٽُڪريون مليون پر اهي ڪجهه به ٻڌائڻ کان قاصر هيون. بخاري صاحب جو خيال هو ته هي علائقي جي خانه بدوشن جي وقتي ٽڪاءَ جو ماڳ رهيو آهي. دشاسول سبب سومار ڏيسوئي ماڳ طرف نه وٺي ويو، پر هي ماڳ بخاري صاحب جو اڳ ئي ڏٺل هو.