ڪجهه ڪاوڙ پاڻ تي به ڪيو!

25 فيبروري 1996ع
ڪجهه ڪاوڙ پاڻ تي به ڪيو!

سنڌ مستقبل ۾ ڪنهن جي هئڻ گهرجي؟ اهو فيصلو نه محترمه ڀٽو کي ڪرڻو آهي ۽ نه سائين عبدالله شاهه کي! نه ئي ٻنهي وٽ ڪو جادوءَ جو ڏيئو آهي جو هو پنهنجي فيصلي تي عمل ڪرائي سگهن. فيصلو عوام جي مستقل مزاجي ۽ مستقل عمل سان ٿيندو آهي، جيڪي ٻئي گڻ بدقسمتيءَ سان انهن ماڻهن وٽ فقط خواهش جي حد تائين آهن، جيڪي سنڌ تي حاڪميت جي تاريخي حق جي دعوا ڪن ٿا.
سان جا رهنما سمجهن ٿا ته چند جلسا ۽ جلوس، چند تقريرون ۽ مظاهرا سڀ ڪم سولا ڪري ڇڏيندا. اسان جا اديب ۽ صحافي سمجهن ٿا ته سندن قلم انقلاب جا رستا ايئن کولي ڇڏيندا جيئن جنگي توپون قلعن جا برج ۽ ديوارون ڊاهي وجهنديون آهن! اسان جا ”صوفي“ سمجهن ٿا ته صبر جو ڦل مٺو ٿيندو آهي ۽ نيٺ اڳرائي ڪندڙ پاڻ خطا کائيندا! هر ڪو سمجهي ٿو ته سنڌ ازل کان آهي ۽ ازل تائين رهندي! ههڙي خوش فهم قوم دنيا جي تختي تي ڪنهن به ڪو نه ڏٺي هوندي!
سياسي پارٽيون دل ۾ نه ڪن، ٿورو حقيقت پسند ٿي سوچين! ڪراچيءَ جي روڊن رستن تي سنڌي ماڻهن جي قومي اتحاد پاران لڳايل زوردار نعرا ته، ”سنڌ ڪنهن جي؟ سنڌين جي!... روڊ ڪنهن جا؟ سنڌين جا“ اڃا تائين ڪنن ۾ گونجي رهيا آهن پر ان کانپوءِ ڇا ٿيو؟ قادر مگسيءَ جرئت جو مظاهرو ڪري ڪراچيءَ ڏانهن امن مارچ ڪيو ۽ سڀني کيس شابس به ڏني پر ڇا ٿيو؟ مسٽر ممتاز ڀٽي سنڌ اسيمبليءَ ۾ توڻي ٻاهر سنڌ جي مسئلن تي زبردست دليل ڏيئي تقريرون ڪيون ۽ رٿون پيش ڪيون پر ڇا ٿيو؟ سائين جي ايم سيد سن ۾ ”سنڌ قومي اتحاد“ قائم ڪرايو پر ڇا ٿيو؟ مسٽر ذوالفقار علي ڀٽي ڪراچيءَ جي ان آبادي کي خوش رکڻ لاءِ جيڪي اڄ پاڻ کي مهاجر ٿا سڏين، ڪراچيءَ جي انهن علائقن جو نقشو ئي بدلائي ڇڏيو جتي سندن اڪثريت هئي پر ڇا ٿيو؟ سنڌ جا وسيلا، شهر ۽ زمينون سنڌي ماڻهن جي مٺ مان واريءَ وانگر نڪرندا پيا وڃن! ان هوندي به حيرت آهي ته سنڌي ماڻهن جي اڪثريت ذري گهٽ لاتعلق ٿيو ويٺي آهي!
هيءَ اهڙي عجيب لاتعلقي آهي جو هر شخص ايئن ٿو سمجهي ته فقط پنهنجي ذات ۽ ڪٽنب جو مستقبل محفوظ ڪري وٺڻ ئي سندس پهرين ۽ آخري ذميواري آهي، عوام پنهنجيون سڀ ذميواريون لاهي حڪومت جي ڳچيءَ ۾ وڌيون آهن ۽ حڪومت پنهنجي هر تڪليف لاءِ قومپرستن ۽ مخالف ڌر کي ذميوار سڏي ٿي. اقتدار کان ٻاهر ويٺل سڀ پارٽيون حڪومت جي خلاف بيانن جا برسٽ ڇوڙي رهيون آهن، هر ڪنهن ڌر جا هٿ هڪٻئي جي ڳچيءَ ۾ آهن ۽ خاموش اڪثريت چپ چاپ ڏسي رهي آهي ڄڻڪ ان جو ڪنهن به شيءَ سان ڪو به واسطو ڪو نه آهي، ڄڻڪ اها هڪ اهڙي سماجي مخلوق آهي جنهن جو سڄو سماجي ڪردار ٻن چئن گهر ڀاتين تائين محدود آهي!
اها سوچ هڪ هد تائين کڻي درست به هجي پر جنگ جي ميدان ۾ ايئن نٿو سوچي سگهجي! سنڌ سچ پچ هڪ وڏي سياسي، معاشي ۽ سماجي ويڙهه ۾ گهيرجي چڪي آهي. جنگ هلي رهي آهي ۽ ان جنگ ۾ ڪنهن به وقت سنڌ پنهنجن وسيلن تان اختيار جي جنگ هارائي سگهي ٿي! اها ڳالهه فلسفي جي حد تائين درست آهي ته ”جنگ ماڻهن تي فتح جو نالو آهي“ پر عملي دنيا ۾ معاشي وسيلن تي قبضي جو نالو فتح هوندو آهي. سنڌ ڀلي ته چيچنيه وانگر بغاوت ڪندي رهي، ڀلي ته سنڌي جوان شڪست نه مڃين، ان سان ڪهڙو فرق پوندو، جيڪڏهن چيچنيه جي تيل وانگر سنڌ جي ذريعن تي به ڌاريا قابض هجن ۽ اهي انهن وسيلن مان موجودن اڏائي رهيا هجن!
فيصلو سنڌ جي ماڻهن کي پاڻ ڪرڻو آهي ته انهن کي سنڌ ۽ ان جا وسيلا کپن يا نه کپن! جيڪڏهن وسيلا کپن ته ان جو طريقو اهو ناهي ته چئو طرف کان ”هائو! هائو!“ ۾ جواب اچن. هتي ان سوال تي ڪا پولنگ ڪو نه ٿي رهي آهي، ڪو ريفرينڊم ڪو نه ٿي رهيو آهي. هر ڪم جو هڪ طريقو هوندو آهي. ”ريموٽ ڪنٽرول“ تي ڪم ڪرڻ جا طريقا سنڌين تائين اڃا ڪو نه پهتا آهن ان ڪري هر ڪم مينوئل ٿيندو. پنهنجن پيداواري ذريعن تي قبضو به تڏهن ٿيندو جڏهن ”هائو! هائو!“ چوڻ وارا پيداواري ذريعن جون واڳون پنهنجي هٿن ۾ وٺندا. گهوڙو پنهنجيون واڳون ڪنهن کي به هٿ ۾ اچي ڪو نه ڏيندو آهي پوءِ ڇو نه کڻي اهو سندس مالڪ ئي هجي! هٿ وڌائڻو وندو آهي ۽ ڪڏهن ڪڏهن ”مڙسي“ به ڏيکارڻي پوندي آهي!
سنڌ جي وارثيءَ جي دعوا ڪندڙن جو حال عجيب آهي، سڄو آئين ۽ قانون جا سڀ ڪتاب سندن حق ۾ آهن پر پنهنجي شئي تي پرايو قبضو ڏسي به ايئن چپ ويٺا آهن ڄڻ هٿ کنيو ويٺا هجن! جيڪڏهن واقعي هٿ کڻي چڪا آهن ته پوءِ جهيڙو ڇا تي آهي؟ ۽ ”هائو! هائو!“ چوڻ جي ڪهڙي ضرورت آهي؟ ڇو نه ٿا چپ چاپ ڪنن ۾ واليون پائي ويهن جيڪي ميرن جي دور ۾ آفريڪي غلامن کي وڌيون وينديون هيون!
عوام کي حڪومت تي ڪاوڙ آهي ۽ حڪومت کي عوام تي! سياستدانن کي عوام تي ڪاوڙ آهي ۽ عوام کي سياستدانن تي! اديبن ۽ صحافين کي سرڪار ۽ سياستدانن تي ڪاوڙ آهي ۽ حڪومت ۽ سياستدانن کي اديبن ۽ صحافين تي!
هر طبقي کي ٻئي طبقي تي ڪاوڙ آهي. آخر ڇو؟ ڪاوڙ ڪرڻي آهي ته هرڪو پاڻ تي ڪري ڇاڪاڻ ته جيڪو ”وکر“ وڃايو ويو آهي ان جي گم ٿين ۾ سڀني جو هٿ آهي. هاڻي هڪٻئي ڏانهن ڏسڻ ۽ هڪٻئي تي ڇڏڻ مان ڪهڙو لاڀ؟ وقت آهي ته هرڪو هٿ پير هڻي، سڀني طبقن جا سڀئي فرد، هرڪو جيترو ۽ جيئن ڪري سگهي ٿو وڃايل وکر هٿ ڪرڻ ۾ لڳي وڃي! هڪٻئي جا تختا ڪڍڻ جي ڪوشش ڪرڻ بدران پنهنجن وسيلن تائين ٻيهر رسائي لاءِ هرڪو اڳتي اچي!
محترمه نئين ديري ۾ لڳايل کليل ڪچهريءَ ۾ صاف اکرن ۾ چيو ته ”خانگي شعبي جي نوڪرين تي ڌاريا قابض ٿي چڪا آهن.... بيروزگار نوجوان اهڙن هنرن جي سکيا وٺن جن جي خانگي شعبي ۾ ضرورت آهي.“ حڪومت خانگي شعبي ۾ نوڪريون پيدا ڪرڻ جي ڪوشش ڪري رهي آهي. خود روزگار اسڪيم جاري آهي. محترمه خانگي شعبي ۾ روزگار تي ڌارين جي قبضن جو ذڪر ڪيو پر اهو هرڪو ڄاڻي ٿو ته هاني چئو طرف فقط خانگي شعبو آهي، عوامي شعبو ايترو ڪمزور ٿي چڪو آهي جو هاڻي ڊپ آهي ته ڪٿي سرڪاري ملازم نه بيروزگار ٿيڻ شروع ٿين!
سرڪاري شعبي ۾ جڏهن نوڪرين جو مستقبل آهي ئي ڪو نه ته پوءِ سنڌ جي ماڻهن کي اوڏانهن نهارڻ جي ڪهڙي ضرورت آهي؟ ڳالهه عادت جي آهي، صدين کان وٺي سرڪاري پگهار تي پلجڻ جي عادي قوم ڪنهن ٻئي پاسي ڏانهن ڪيئن ڏسي؟ هونئن ته اسان هڪٻئي کي سرڪار جو پگهاردار هئڻ جا مهڻا فراخدليءَ سان ڏيون ٿا پر پاڻ ئي سرڪاري پگهاردار ٿيڻ لاءِ جتيون گسايون ٿا. سرڪاري نوڪري سنڌين جو حق آهي پر سنڌي قوم پنهنجي اندر جي تضاد ۾ ايئن ئي جيئي ٿي ۽ پنهنجن عملن ۽ روين جو ڪڏهن به تنقيدي جائزو نٿي وڍي.
خانگي شعبي جي حوالي سان هڪ تنقيد سرڪار تي به ڪري سگهجي ٿي. گذريل پنجن ڇهن سالن ۾ ڪيتري صنعت سنڌ مان پٽجي پنجاب ۽ سرحد ڏانهن منتقل ٿي آهي؟ سرڪار چڱيءَ طرح ڄاڻي ٿي پر ان عمل کي روڪڻ جي ڪيتري ڪوشش ٿي آهي؟ سرحد ۽ پنجاب ۾ نيون صنعتون لڳن، ان عمل سان سنڌي ارها ڪو نه آهن پر جڏهن سنڌ جون صنعتون پٽجي اتر وارن صوبن ۾ هليون وڃن ته پريشاني ضرور ٿيڻ گهرجي!
ڪراچيءَ ۾ صنعتن جو سلسلو سنڌ لاءِ آبا