ڪراچيءَ جي ڪهاڻي

ڪراچيءَ جي ڪهاڻي


ماڻهو ڪراچيءَ جي ڪهاڻي مائي ڪلاچي، مورڙيي ۽ ميربحرن کان شروع ڪندا آهن، ڪجهه حوالو قلات جي حڪمرانيءَ جو، ڪجهه ذڪر ڪلا ڪوٽ، کارا در، مٺي در جو، باقي سيٺ ناؤ مل، انگريزن ۽ پارسين جو ! الله الله خير صلواة ! ان ۾ شڪ نه آهي ته ڪراچيءَ جي اهميت ڪراچي بندر سبب ڏينهون ڏينهن وڌندي رهي آهي، پر اهو مڪمل سچ نه آهي. ڪراچيءَ جي اتر کان وٺي اوڀر تائين ڪي زرخيز ماٿريون صدين کان وٺي سنڌي ۽ بلوچ قبيلن ۾ ڇڪتاڻ جو سبب بڻجنديون رهيون آهن. اسان وٽ تاريخ جو ڪو گهڻو پراڻو ريڪارڊ نه آهي پر اسان کي حب کان ملير ۽ ٺٽي تائين جوکيا، ڪلمتي، برفت، پالاري، ڀڙج، ڌماچ، جاکرا، ڇُٽا، گبول، کوسا، درس، باريجا، سما، سومرا، چنا، چوهاڻ، ڀٽي، جت، مهاڻا، ۽ ٻيون قومون ۽ قبيلا سرگرم نظر اچن ٿا. انهن جا تڪرار، لڙايون ۽ ڌُر بنديون صدين ۾ پکڙيل آهن. ان کان سواءِ بلوچستان ۾ رندن ۽ لاشارين واري خانه جنگيءَ سبب پڻ سنڌ ڏانهن ڪافي بلوچ آباديءَ جي لڏپلاڻ ٿي آهي. هي علائقو ايران، بلوچستان ۽ هندستان جي وچ ۾ نه رڳو اهم شاهراهه رهيو آهي پر ان ۾ رهندڙ انسانن جي پنهنجي تاريخ ۽ ثقافتي اوسر ڏسڻ ۾ اچي ٿي. قديم آثارن جي ماهرن ڪراچيءَ جي چؤڦير ۽ هاڻوڪين شهري حدن اندر آڳاٽي ثقافتي سرگرمي ثابت ڪئي آهي، جنهن جو دائرو پٿر جي زماني کان وٺي لاڳيتو اڄ تائين آهي.


ڪراچيءَ جون حدون کيرٿر جي جوڙجڪ کان ٻاهر آهن، پر اهي سنڌ ڪوهستان جي پاڇاٽين ٽڪرين تي ٺيڪ ان هنڌ آهن جتي سنڌ جا ننڍڙا ننڍڙا ٽاڪرو سلسلا سمنڊ ۾ لهي ٿا وڃن. ان علائقي ۾ تاريخ کان آڳاٽي انسان جي سرگرمين جون شاهديون ته موجود آهن، پر تاريخ ۾ هن شهر يا بندر جو نالو يا حوالو ڪافي دير سان آيو آهي. 17هين صديءَ جي پڇاڙيءَ تائين ڪراچيءَ جو نالو ڪٿي به ڄاڻايل ڪونه آهي، جڏهن ته ڀر پاسي ۾ ڪن بندرن جهڙوڪ کارڪ بندر، ديبل، لاهري بندر، اورنگا بندر، باربريڪان، ڪروڪولا وغيره جا پڙاڏا ٻڌجن ٿا. اهي يقيناََ ڪراچيءَ جي اصل ماڳ کان پري هئا. ڪراچيءَ جو شايد سڀ کان پهريون حوالو ’ڪلاچيءَ‘ جي ڪُن وارو ئي آهي، جتي مورڙيي ۽ مانگر مڇ جي ڪهاڻيءَ جنم ورتو. اها ڪهاڻي ڪيتري قديم آهي؟ سو ته پڪ سان نٿو چئي سگهجي، پر اهو خاطريءَ سان چئي سگهجي ٿو ته ’ڪلاچيءَ‘ جو وجود ڪلهوڙن کان اڳ به هو. شاهه لطيف ’مورڙيي ۽ مانگر مڇ‘ واري قصي ۾ ’ڪلاچيءَ جي ڪُن‘ جو حوالو ڏنو آهي، يعني ’ڪلاچي‘ ماڳ جو نالو ان کان به اڳ موجود هو. چون ٿا ته مورڙيي وارو واقعو راجا دلوراءِ جي ڏينهن ۾ ٿيو هو جيڪو (شايد) سومرن جي دور ۾ حاڪم هو. ان روايت کان سواءِ دلوراءِ جو ڪوبه مستند زمانو معلوم نه آهي.


سنڌ جي تاريخ ۾ سومرن، سمن، ارغونن ۽ ترخانن جي دور ۾ ڪراچي بندر جو ڪوبه پڙاڏو ڪونه آهي. ان سلسلي ۾ شايد سڀ کان پهريون حوالو مرزا عيسيٰ خان ترخان جي دور جو آهي جڏهن 1557ع ۾ هڪ ترڪ جهازران ڪيپٽن سيد علي رئيس ننڍي کنڊ جي بندرگاهن تي تحقيق لاءِ عربي سمنڊ جون ڪنڌيون جاچيون ۽ ان دوري جا تفصيل ڪتاب ’مـُحيط‘ ۾ بيان ڪيا. هي ڪتاب مڪي شريف مان عربي ۾ شايع ٿيو ۽ پوءِ انگريزيءَ ۾ ترجمو ٿيو. ان ۾ لکيل آهي، ”عربي سمنڊ ۾ ... جهاز کي طوفان کان بچائڻ لاءِ مڪران جي ڪناري کان گوادر يا ڪلمت بندر موڪلجي يا وري ’ڪراشي بندر گاهه‘ ۾ پناهه وٺڻ گهرجي. ڪراشي لاهور ۽ ملتان جو بندر آهي. اهڙي طرح جهاز کي ٻڏڻ کان بچائي سگهجي ٿو.“ ٻين لفظن ۾ ڪراچي بندر 1557ع ۾ به قائم هو ۽ اتان لاهور ۽ ملتان وغيره سامان ايندو ويندو هو. واضح هجي ته 1555ع ڌاري سنڌ ۾ مغل شهنشاهيت جي حاڪميت هيٺ اچي وئي هئي. ان وقت ارغونن جو دور پورو ٿيو هو ۽ ترخانن جو دور مغلن جي حاڪميت هيٺ شروع ٿيو هو.


مغل سپهه سالار خان خانان 1592 ۾ ٺٽو ٻيهرفتح ڪرڻ کان پوءِ مرزا جاني بيگ. سان گڏ لاهري بندر کان ٻيڙيءَ رستي ’من هارا‘ (منهوڙي) ٻيٽ تائين سفر ڪيو هو . هنن هڪ ڏينهن ۽ هڪ رات منهوڙي تي قيام ڪيو ۽ واپس موٽيا. ان وقت تائين ۽ ان کان پوءِ به ڪراچي ڪوهستان وارو علائقو مغلن جي سڌي حڪمرانيءَ کان آجو نظر ٿو اچي. مغلن ۽ ترخان کي شايد ڪوهستان ۾ حقيقي قبضو ڪڏهن به مليو، پر جڏهن ڪلهوڙن کي 1736 ۾ سڄي سنڌ ملي، ان کان پوءِ ڪوهستان کان ٻاهر جون قوتون مقامي ماڻهن کي جاگيرون ڏيئي، انهن معرفت ئي راڄ ڪنديون رهيون. شايد اهو ئي سبب آهي جو ميداني علائقن کان پرتي مغلن توڙي ترخانن جا يادگار نٿا ملن پر ڪلهوڙن جي دور جون اڏاوتون موجود آهن.


ميان غلام شاهه ڪلهوڙي جي حوالي سان رچرڊ برٽن ’سنڌو ماٿريءَ جون قومون‘ ۾ ڏنو آهي ته، ” غلام شاهه ڪراچيءَ جي ڀر پاسي وارا علائقا بروهين کان هٿ ڪري پنهنجي راڄ جي ايراضي وڌائي.“ ميان غلام شاهه ڪلهوڙي ايسٽ انڊيا ڪمپنيءَ جي عملدارن سان واپاري معاهدا ڪيا هئا. سڀ کان شروعاتي معاهدو ناٿن ڪروو Nathen Crowe سان سيپٽمبر 1758ع ۾ ٿيو، جنهن ۾ ڪراچيءَ جو نالو Garancheri Dharaja لکيل آهي. ٽي سال پوءِ 23 اپريل 1761 تي Caracher Daraja لکيو ويو.


ٽالپرن ڪراچيءَ تي قبضي لاءِ پهريون حملو 1782 ع ۾ ڪيو. ٻيو حملو 1793ع ۾ ۽ ٽيون حملو 1794ع ۾ ڪيو. اهو مير فتح علي خان جو زمانو هو.


ٽالپرن جي دور ۾ 18 آگسٽ 1799 تي ٿيل معاهدي ۾ مير فتح علي خان جي مـُهر واري دستاويز تي Kurrachi لکيل آهي. بهرحال، ڪراچيءَ جو بندر ۽ شهر 1725ع کان پوءِ جڙڻ شروع ٿيو. ان زماني ۾ ڪراچي وارو علائقو قلات جي خان جي هٿ هيٺ (بلوچستان جو حصو) هو. جڏهن حب نديءَ جي ڇوڙ وٽ کارڪ (کڙڪ يا کوڙڪ) بندر لَٽجي ويو، تڏهن واپاري ڀر پاسي ۾ ڪو نئون بندر ڳولڻ لڳا ۽ چاليهه ڪلوميٽر پري مڇي مياڻيءَ کي بندرگاهه طور منتخب ڪيائون. هي بندر اڳ ئي گهاتوئڙن جي استعمال هيٺ هو. ان بندر جي اڏاوت ۾ مقامي ماڻهن سان گڏ کارڪ بندر تان لڏي آيل ماڻهن به حصو ورتو. وقت سان گڏو گڏ هتي رهائشي ۽ واپاري اڏاوتون ٺهنديون ويون. 1729ع ڌاري هڪ ڪوٽ جي اڏاوت به ڪئي وئي ته جيئن علائقي ۾ موجود زورآور ماڻهن جي حملن ۽ ڦُرلٽ کان بچاءُ هجي. هندو واپارين پاڻ ۾ چندو ڪري هيءُ اوڏڪو ڪوٽ ٺهرايو جيڪو 35 ايڪڙن تي پکڙيل هو. ان ڪوٽ جي بنياد ۾ ويڪر 14 فٽ هئي ۽ اڏاوت جي مضبوطيءَ لاءِ گپ گاري سان گڏ ڪاٺيون به استعمال ڪيون ويون.


هن ڪوٽ بابت برگيڊيئر وئلينٽ (Brig. Valient) پنهنجي رپورٽ ۾ لکيو هو ته ”هي ڪوٽ نهايت مضبوط هو. ڪوٽ جي هر رخ ۾ پاسن کان برج ٺهيل هئا، جن مان هر هڪ تي هڪ يا ٻه مختلف طاقت جو�