ڪــارن روھــن وٽ نـقـاشــي

ڪنهن به ٻئي جانور مثال: گڏھه، گھوڙي اُٺ. ڪُتي، يا شِينهن وغيرهه ۾ ڪونه ڪئي وئي ھئي.
انهن چِٽن کي فني اعتبار کان ھڪٻئي کان ڌار ڪرڻ به ممڪن آھي. ڪي چِٽ آئوٽ لائين ۾ ليڪي يا سطح تي ڪنهن تيز ڌار شئي (عام طور تي پٿر جي چٿڙ) سان زورائتا گَـھڪا ڏيئي گھرا ڪيا ويا آھن، ٻئي قسم ۾ پٿر سان ٺُونگن ذريعي يا مسلسل ڌڪ ھڻي نقش واضح ڪيو ويو آھي. ٽئين قسم ۾ ديوار کي پٿر سان ايئن رَھڙيو ويو آھي جيئن ٻار پينسل سان شيڊ ڏيڻ جي ڪوشش ڪندا آھن. پر ان قسم جو تصويرون ھتي گھٽ ۽ غير واضح آھن يا فنڪارن اڌ ۾ ڇڏي ويا آھن ، جنهن ڪري انهن جا موضوع به چِٽا ٿي نه سگھي آھن. ڪي چِٽ آئوٽ لائين ۾ نه بلڪه مڪمل ڀَراءَ (سِلُوٽ Silhouette) ٽيڪنڪ ۾ آھن.
ان کان سواءِ اُٺن جي ٿوھن جو انداز به جدا جدا آھي، مثال طور تمام اُوچا، دڙي وانگر، يا ننڍڙا مڙئي نشان طور ٺاھيل! اھي ڏسي مختلف فنڪارن ۽ وقتن جو اندازو ٿئي ٿو. ھنن جانورن ۾ سڀ کان عجيب غريب جانور ڪُتي نما صورت جو آھي، جيڪو ٻين جانورن يا انسانن تي شينهن وانگر بي ڌڙڪ ٽپو ڏيئي حملو ڪري ٿو. ان جي پُڇ ۾ ڪُتي وانگر وڪڙ به آھي ، پر اھو خونخواريءَ سبب ڪُتو نه ٿو لڳي. ھي ڪو جھنگلي، قد بُت ۾ ڪُتي کان گھڻو وڏو ۽ خونخوار جانور آھي، مقامي ماڻھن به ان کي ڪتو ، بگھڙ يا ھاتار مڃڻ کان انڪار ڪري ڇڏيو. چيائون، ” ھي چِيٽو شينهن (LEOPARD) آھي. ھن جي پُڇ جو وڪڙ ڏسو، ايئن ئي چِيٽي جو پُڇ پيو وَٽجندو سَٽجندو آھي!“ پر ان جي شڪل ڪُتي جھڙي ڇو رکي وئي آھي. ممڪن آھي ته ڪنهن خاص دور ۾ چِٽي جي تصوير ڪشيءَ لاءِ اھا ئي شڪل۽ اھي ئي وصفون مخصوص رکيون ويون ھجن. ان ئي ماڳ تي ھڪ ٻي نقاشيءَ ۾ چِٽو شينهن بلڪل واضح شينهن جي صورت ۾ آھي،
پر اُھو نقش گھڻي آڳاٽي وقت جو آھي ۽ ’ڪُتي نما چِيٽو شينهن‘ ٺاھڻ جي رواج کان کوڙ صديون اڳ جو آھي. ڪتي نما چيٽو واقعي leopard آهي. . ان جي ثابتي ڪلهوڙن واري دور ۾ مقبرن تي ٿيل چٽساليءَ مان ملي ٿي. پٿرن تي اهڙي چٽساليءَ کي ڇني لڳ شهڪ خان جي قبرستان ۾ صاحب خان جي مقبري ۾ چٽسالي ۾ يا وري پٽ گل محمد جي هڪ مقبري ۾ ٿيل چٽساليءَ سان پوريءَ طرح ڀيٽي سگهجي ٿو.


ڪُــونــڊو مـاڳ، اوا ئـلـي آرٽ گـيـلــري
اسان اڃا ڪارن روھن وٽ ئي ھلي رھيا ھئاسون، ھتي ھر ھڪ چِٽ جي وضاحت يا تفصيل ڏيڻ ممڪن ئي ڪونه آھي ڇاڪاڻ ته ھر چِٽ ۾ ڪا مختلف ڪھاڻي چِٽيل آھي. انهن ڪھاڻين جي وضاحت، اھو موضوع، چِٽ جو انداز ۽ چِٽَ جو زمانو پرکڻ، فنڪار جو ذھن ۽ ڪِن ھنڌن تي موجود عجيب نشانن ۽ علامتن جو اڀياس ڪرڻ! اھو ھڪ جُدا وقت طلب ۽ ڳوڙھو علم آھي، انڪري فيٰ الحال اھي تفصيل بيان نٿا ڪري سگھجن. ممڪن آھي ته اڳتي ھلي انهن سڀني تصويرن ۽ ان نقاشيءَ تي ھڪ جدا موضوعي ڪم مڪمل ڪري سگھجي.
نئه شانهر ۾ چِٽ ڏسندي ڏسندي نيٺ ھڪ اھڙو چِٽ سامھون آيو جو مون کي احساس ٿيو ته اھو ھن نئه ۾ شايد پھريون ( ۽ غالباً اڪيلو) چِٽ ھو جنهن ۾ چِٽيل جانور جا سِڱ گھيٽي وانگر وڪڙ کائي ھيٺ ٿي آيا، اھي سرھه وانگر مٿي ڪماني دار ۽ پوئتي وريل ڪونه ھئا. اھو چِٽ فني اعتبار کان به مختلف يعني مڪمل ڀَراءَ (silhouette)سان ھو. ان جي ڀر ۾ اُٺن ۽ سرھن جي نقاشي برابر ھلندي ٿي وئي.
نه رڳو نئه شانهر ۾ ، پر نئه سيتا، تيرٿ ڍوري ۽ ڏلھه وغيره ۾ بلڪه شايد ھر ھنڌ سَرھه تمام مقبول جانور ھو. شايد ان جو شڪار مشڪل ھئڻ سبب ان کي مارڻ وڏي فخر جي ڳالھه سمجھي ٿي ئي. اھو ئي جانور مُھن جي دڙي ۽ آمريءَ واري وقت کان ڪلھوڙن جي زماني تائين چترڪاري ۽ تصويرڪشيءَ جو مقبول موضوع رھيو آھي. بلڪه اڄ به عام ٻڪرار چٽساليءَ ۾ سرهه چٽڻ پسند ڪندا آهن. شانهر ۾ ٻيا مقبول موضوع اٺ ۽ گھوڙا آھن. چيِٽي (شينهن) جو شڪار يا حادثاتي مقابلو به وڏي اُتساھه سان موضوع بڻايو ويو آھي.
ھاڻي، منهنجي سامھون ھڪ ڇِپ تي ھڪ ٿير (نَر سرھ) جي آڏو مُنهن ڪري رکيل جامڪِي بندوق جو چِٽ ھو. تصوير ته شاندار ڪونه ھئي پر (مُنهن ڀرڻي) بندوق جي دور ۾ شڪاريءَ جي شوق جي پوري عڪاسي ٿي رھي ھئي، ’بندوق سان وڏن سڱن واري جوان ٿير جو شڪار ... ۽ بس!‛
ھڪ ديوار تي بي ترتيب ، پُور وڇوٽ ۽ اُفقي صورت ۾ ٽُٻڪن جون ٻه قطارون ھيون: ڇھه ٽُٻڪا مٿين قطار ۾، ۽ ڇھه ست ھيٺين قطار ۾. ٽُٻڪن جي اھڙين قطارن جا سلسلا لڳ ڀڳ سڄي دنيا ۾ ملن ٿا پر انهن جي مڪمل وضاحت منهنجي نظر مان نه گذري آھي. اھڙي ئي قطار مون مُوسيٰ خيل لڳ مَلوي زوب ماڳ تي ڏٺي ئي، اھڙا ئي نشان لورالائي کان ھيٺ ”تور ديراءِ“ ماڳ جي ڇِپن تي به آھن.
ڪارن روھن وٽ اُٺن ۽ اُٺ سوار جوانن جا ڪافي نقش آھن، ڪي اَڌ پڙھيل جوان پنهنجا نالا غلط سلط به لکي ويا آھن، پر ’اللھ ‛جو مڪمل نالو زبر، پيش ۽ شَدَ سميت بلڪل درست لکيل ھو، جيڪا ڪنهن واقعي پڙھيل ماڻھوءَ جي چِٽي تحرير ھئي. ڪارن روھن کان پوءِ ھن نئه اُتر طرف 45 درجن جو وڪڙ کاڌو ته منظر ڪُشادو ٿي ويو، ۽ احساس ٿيو ته ھتي ھڪ مستقل طور وھندڙ چشمو جاري ساري آھي، جنهن جي پاڻيءَ لھواري پاسي جيڪو ننڍڙو ڪنڀ ٺاھيو ھو، ان جي ڪنڌيءَ تي اسان اڄوڪي منجھد جو ڊاٻو ڪيو ھو. اھو وھڪرو پڪ سان قديم زماني کان جاري آھي جنهن جي ساڄي ۽ کاٻي ڪپ تي وسيع پيماني تي نقاشي ڪئي وئي ھئي، لھواري ڀاڱي ۾ نئه جي ساڄي ڪَپ تي ۽ اُتر واري ڀاڱي ۾ کاٻي ڪَپ تي، اتر وارو پاسو ڪافي ڪُشادو پر سخت پٿريلو ھو. ڪشادگيءَ سبب ان حصي ۾ پڙاءَ جي گنجائش ۽ نقاشيءَ جا منظر اڃا به وڌيڪ آھن. اھو ئي ’ڪُونڊو‛ ماڳ آھي.
ھاڻي آئون ’ڪونڊو ماڳ‛ جي ڏاکڻي اڌ حصي ۾ پھچي چُڪو ھوس. ڪارن روھن کان پوءِ ھڪ ننڍي ڇِپ تي ٻه اُٺ ھيٺ مٿي ڇپيل ھئا. ھڪ کي ته تُنگ يا سينه بند پَٽو به ھو. ڪجھه اڳتي ھڪ وڏي ڇِپ تي بي ترتيب نظر ايندڙ لِيڪن ۾ ھڪ شڪاري منظر ھو. ھڪ ننگ ڌڙنگ جوان جنهن کي شايد لنگوٽ ٻڌل آھي، ڪو ھٿيار کنيو، ٻانهون پکيڙي مڪمل ايڪشن ۾ بيٺو آھي. چؤطرف سرھه آھن، ھڪ ڪُتو واضح آھي. اھو ڪُتو شايد شڪاريءَ جو مددگار آھي.
اڳتي ھڪ منظر ۾ ھڪ سرھه کي جامڪيءَ سان نشانو بنايو پيو وڃي. ان کان اڳتي ھڪ تمام وڏي چؤڪور ٿُوھي واري اُٺ (شايد سامان به رکيل) مٿان ويٺل سوار جي ھٿ ۾ مھار آھي. ڀَر ۾ ھڪ آزاد گھوڙي جي اُڪر آھي.
پنڌ ھلي ھلي آئون ٿڪجي پيس. ڪڏھن چشمي جي ھِن ڀر ته ڪڏھن ھُن ڀَر ڇِپن ۽ ننڍين وڏين چاڙھين تي لھي چڙھي صفا ساڻو ٿي چُڪو ھئس. ويتر ھر ھڪ ڇپ تي ڪڏھن جُھڪي ، ڪڏھن اُبتن سبتن زاوين کان تصويرون ڪڍي ڪڍي چيلھه ٻيڻي ٿي پئي ھئي. لوندڻين وٽان پگھر جي ٽِمندڙ لار اُگھي آئون ساھي پٽڻ لاءِ اڃا ويٺس ئي مس ته احساس ٿيو ته سج لَڪن کان لَڙيو ٿو وڃي ۽ اڄوڪي روشني مھمان آھي. مون پاڻيءَ جي بوتل ڪُلھي مان لاھي، سُڪل نڙيءَ کي آلو ڪيو. ھوا جو ھلڪو جھُوٽو جسم کي فرحت ڏيندو ھليو ويو. مون اک کڻي مٿي چئني پاسي نهاريو. چؤطرف اوچا جبل ڏسي ھيڪر ته ھيبت طاري ٿي وئي ! مون پارو ماڻھو ته انهن