ڪــارن روھــن وٽ نـقـاشــي

تي ڪڏھن به چڙھي نه سگھي. ھت ته بس! سرھه ئي لھي چڙھي سگھن ٿا، يا وري جبل جا ماڻھو جيڪي ان معاملي ۾ سرھن کان گھٽ ڪونه آھن.
بُخاري صاحب به پنهنجي اُٺ ۽ جَت سميت ڪجھه اڳتي نڪري ويو. مون سان فقط ھڪ ھمراھه اُٺ وارو گڏ ھو، پاڻ کي ٻين کان پوئتي ڏسي ھمراھه دانهن ڪئي، ”صاحب جلدي ڪر! ڀوتار اڳتي نڪري ويو آھي، منزل به پري آھي‟. مون سندس صلاح اَڻٻڌي ڪري ڇڏي.
” تون اڳتي وڃي ڀوتار کي چئه ته ھتي ڪم تمام گھڻو آھي ... صبح جو به ھتي تصويرون ڇڪبيون، منهنجي خواھش آھي ته منزل ھتي ئي ڪجي!‟ منهجي ورنديءَ ھن کي ويتر پريشان ڪري ڇڏيو. ھُــو نه مونکي اڪيلو ڇڏي ٿي سگھيو ۽ نه ڀوتار جي مرضيءَ جي اُبتڙ ڀوتار کي ڪو ٻيو نياپو ڏيئي ٿي سگھيو! ھُـو چُپ ڪري بيھي رھيو. آئون باقي بچيل سوجھري جو فائدو وٺي ٻيا نقش ڳولڻ ۽ تصويرون ڇڪڻ جي ڪم کي لڳي ويس.
ھاڻي منهنجي آڏو ھڪ تمام اھم ڪينواس ھو. جنهن تي گھٽ ۾ گھٽ ٻه يا ٽي ڀيرا مختلف دورن ۾ ھڪ ٻئي مٿان نقش چِٽيل ھئا. ساڳيا سرھن جا ڌڻ پر پُراڻي نقاشي ڪجھه گَـھِري ھئي، جانورن جون مُنڍيون صاف ھيون ۽ سڱن جي ڊيگھه پُرشوق حد تائين ڪونه ھئي. بعد واري نقاشيءَ ۾، جيڪا جامڪي بندوق جي دور جي آھي، سرھن جي منڍين تي توجھه ڏيڻ بدران سڱ چِٽڻ تي غير معمولي توجھه ڏنو ويو آھي.
ھن زبردست ڪينواس جي اڃا به خاص ڳالھه انهن تي ڍڳن جي نقاشي آھي، جيڪا آڳاٽي دور ۾ ٿي ھئي. ان نسل جا لاڙي ڍڳي جھڙا سڱ آھن. ھڪ ئي ھنڌ چِٽيل ٻنهي ڍڳن جو نمونو مختلف آھي. البت گَگِهه ڪونه اٿن ۽ جسم تي ڪي قدر ماس اٿن. ڪنڌ تي نمايان طور اُڀريل ڪونهٽ ۽ نَر عضوو واضح ڪيل آھي. اھي ٻه ڍڳا آھن، جيڪي شايد مختلف ماڻھن پر لڳ ڀڳ ساڳئي وقت ۾ چِٽيا آھن. ھي چِٽَ تجويز ڪن ٿا ته ھي جانور ان ئي علائقي ۾ شڪار جو جانور ھو. نئه سيتا ۾ پڻ چِٽن واري ڀر تي ھڪ نقاشيءَ ۾ ھڪ ڍڳو شڪار ٿيندو ڏيکاريو ويو آھي.

اِسـٽـوپا جـون عـلامـتـون
شايد، سج کي منهنجي ٿڪاوٽ تي رحم اچي ويو. اهو هاڻي ٽٻيءَ جي تياريءَ ۾ هو، سوچيو ھوندائين، ”مري نه پوي!“
پر نه ! منهنجي ڀاڳ ۾ اڃا آرام ڪونه ھو. سامھون ھڪ وڏي ويڪري ڇِپَ تي غير معمولي اُڪر ھُئي. ھي جانور نه ٿي لڳا. ھيءَ ته جاميٽريائي انداز ۾ ڪا ٻئي قسم جي چِٽسالي ھئي! ان کان اڳ جو اونداھي ٿي وڃي ۽ تصوير نڪري نه سگھي، مون پھرين تصويرون ڇِڪي ورتيون، ۽ پوءِ انهن لَڪيرن جو جائزو ورتو.
”منهنجا خدا! ھي ته اسٽوپا ٿو لڳي!“ اسٽوپا جو ھي انداز سنڌ ۾ عام طور تي موجود نه رھيو آھي پر بلڪل اھڙا ئي اِسٽوپائي نقش نئه سيتا ۾ ٽن جاين تي موجود ھئا (ٻه نشان ڏاٺ کان ٿورو اندر ۽ ٽيون شھوءَ جي ڪُنڀ لڳ). ھن چٽ ۾ چار چوڪور خانا ھڪٻئي کان مٿي ايئن چٽيل ھئا، ڄڻ ڪو منارو ھجي! ان مُناري جو پنجون ٽوپ نما حصو ڪِي قدر مخروطي ھو، جنهن جي چوٽيءَ تي نِيل جو نشان به ھو. سڀني چوڪنڊن کي انگڙ وِنگڙ لڪيرن سان سينگاريو ويو ھو.
ان کان پوءِ روشني صفا جَھڪي ٿي وئي. مون ڏٺو ته ڪجھه پرتي ھڪ کليل جاءِ ڏسي محمد خان منزل ھڻڻ جو حڪم ڏيئي ڇڏيو ھو. ھن کي منهنجو نياپو ته ڪونه مليو ھو، پر ھُو سمجھي ويو ھو ته ھي ماڳ اسان لاءِ ڪيترو اھم آھي ۽ جيڪڏھن ڪيمپ اڃا اڳتي ڪنهن ٻي جاءَ تي ھنئي وئي تڏھن به ھيستائين وري موٽ کائڻي پوندي.
محمد خان مونکي ڪيمپ ڏانهن ايندو ڏسي مُرڪيو، ”بدر صاحب! رنگَ ته ھن ڪيمپ وٽ آھن، ھِتي گھڻو چِٽُ آھي.“ ھن ڪيمپ جي چؤطرف پري پري تائين پکڙيل ڇِپن ڏانهن اشارو ڪيو، سندس آواز ۾ ڪاميابيءَ جو احساس ھو.
”ھي ته واقعي وڏو جھان آھي، اسان جي سوچ کان به وڌيڪ! ۽ اھو سڄو ڪريڊٽ اُن ڏانهن ٿو وڃي، جنهن اسان کي ھيستائين وٺي اچڻ جو انتظام ڪيو آھي!“ مون ان ريت سندس ٿورا مڃيا.

ڪُـونـڊي تـي رات
”اڄ رات اسان جي ڪيمپ ھتي آھي، ڪجھه ڪم صبح جو ڪري وٺنداسون!“ محمد خان صبح تائين جو پروگرام ٻڌائي ڇڏيو. اوٺارن اُٺن تان سامان لاھڻ شروع ڪيو. جلد ئي رات لھي پئي ۽ اسان جي ھڻ وٺ جو وقت ختم ٿي ويو. بورچي ۽ سندس مددگار ڇيلو ڪُھي رڌ پچاءَ کي لڳي ويا. ڪيمپ ٽن چئن حصن ۾ وِرڇي وئي. خبر نه آھي ته ان ۾ ڪھڙي حڪمت عملي ھئي! شايد ايئن حفاظتي احتياط لاءِ ڪيو ويو ھجي، يا ان لاءِ ته ڀلي ھر ڪو پنهنجي جدا چوڪڙيءَ ۾ خوش ھجي!
ھڪ پاسي محمد خان ۽ سندس خاص نوڪر، ٻئي پاسي بُخاري صاحب، آئون ۽ ڪي محافظ،. ٽئين ۽ چوٿين پاسي اوٺارن ۽ مددگارن پنهنجي جُدا چوڪڙي مچائي. ڪيمپ ڇا ھئي؟ کليل آسمان ھيٺ اھي ئي پٿراڻيون جيڪي ٻيڻيون ٽيڻيون ڪري اُٺن تي گديءَ طور وڇايون ويون ھيون. ھونئن ته محمد خان وٽ ھڪ عدد تنبُو ۽ اسان وٽ سليپنگ بيگس ھيون، پر انهن جي ضرورت ئي نه پئي. مُند ٿڌي ڪونه ھئي، ھوا جا جھُوٽا فرحت بخش ھئا، مڇر ڪونه ھو. باقي! خدا جي زمين تي نانگ بلائون، جيت وِڇون پيا ھلن ... انهن کي ته ڪوبه جھلي ڪونه ٿي سگھيو!
’ڀوتار‛ جي آمد جي خبر جبل ۾ چڱو پري تائين پکڙجي وئي ھئي. ان خبر تي اوري پري جي گھرن مان ڪو ھڪ اڌ ماڻھو ڪَھي اچي محمد خان سان ٿي مليو.
”ھن جاءِ کي ڪُونڊو ڇو ٿا چون؟‟ مون مقامي ماڻھن کان پُڇيو. ان سوال جو جواب ملڻ کان اڳ مون سوچيو پئي ته شايد ھتي ڪنهن ڪُنڀ سبب ھن ماڳ جو نالو ’ڪُونڊو‛ پيو ھوندو. پر، منهنجو خيال بلڪل غلط ھو.
مقامي بُلاڻين ٻُڌايو، ”ھي ڪيھر شاھه جو ڪُونڊو آھي، ڪيھر شاھه ڪيھرجي نئه ۾ رھندو ھو. ھتي، ھن جو ڀنگ جو ڪُونڊو ڀڄي پيو ته فقيرن او! ھُتي (ھنن ھڪ ڇِپَ ڏانهن اشارو ڪيو) ڇِپَ ۾ کوٽي ٺاھيائون آ ... ‟
”مطلب، ڪيھر شاھه ڀنگ پيئندو ھو!؟‟
”اللھ کي خبر! ... درويش فقير ھو اللھ لوڪ !‟ بولاڻي ٻروچ کِلي ڏنو.
ڪيھر شاھه ڀنگ پيئندو ھو يا نه! پر سندس فقير ضرور پيئندا ھوندا. ڪيھر شاھه ذات جو باريجو، باري پِير جو پُٽ، ۽ پير ابراھيم جو ڀاءُ ھو.
”ڪيھر شاھه ھِي علائقو کَٽي (فتح ڪري) ھٿ ڪيو ھو‟ مقامي ماڻھن روايت بيان ڪئي.
اھڙي ڪنهن تاريخي دستاويز بابت گھٽ ۾ گھٽ مون کي ڄاڻ ڪونه ھئي، پر ھي سلسلو سمجھه ۾ اچڻ جھڙو ھو. ھيءَ ڪلھوڙن جي وقت جي ڳالھه آھي، جڏھن شاھه گودڙيو ھن علائقي تي مقرر ھو. تڏھن، غالباً سندس نائب باري پير باريجو ۽ سندس پُٽَ ڏاڙھياري جبل جي لَڪن جا نگران محسوس ٿين ٿا. اھو ئي سبب ٿي سگھي ٿو جو باري پير ۽ سندس پُٽن جو پڙاڏو ڪَروءَ (ڪرخ) کان ڪيھرجيءَ تائين بار بار اچي ٿو.
ڪُونڊو ماڳ جي ھڪ ڀَرِ ° 23′ 67″27 اُتر ۽ ° 16′ 84″67 اوڀر ڊگھائي ۽ ويڪرائي ڦاڪ تي آھي ۽ ٻي ڀَرِ ° 23′ 96″27 اُتر ۽ ° 16′ 42″ 67 اوڀر ڊگھائي ۽ ويڪرائي ڦاڪ تي آھي. چِٽ انهن ڪوآرڊينيٽس کان اڳتي پوئتي بلڪه چؤطرف ڪافي پري تائين پکڙيل آھن، پر مجموعي طرح اھي ٻئي ڀَرون نقاشيءَ جا مرڪز آھن.
کلئي آسمان ھيٺ پٿراڻيون وڇائي ليٽي پياسون. آسمان ۾ تارا چِٽا ھئا، البت نئه جي ڪنڌين جو آسمان ايڏو وسيع به ڪونه ھوندو آھي، جو ان جي گھڻي تعريف ڪجي! وڏي ٿَڪ ۾ ھوائ�