ڪـي عـلامـتـون ۽ مـذھـبي نـشـان

ڻجي پيو.
گورک ناٿ جو پڙاڏو ھنگلاج مندر وٽ به ٻڌڻ ۾ اچي ٿو ۽ کيرٿر جي ھڪ چوٽيءَ جو ته نالو ئي آھي، کيرٿر جي هڪ لَڪ جو نالو ’گرُو‘ آهي، جتي روايتن موجب هڪ گرُو رهندو هو جنهن سان حضرت عليء جنگ ڪئي هئي ۽ بڻڇي هڻي چشمو جاري ڪيو هئائين. ھندو لوڪ ھنن ٻنهي درويشن کي شو پنٿي قرار ڏين ٿا، پر ڪرنل ٽاڊ پنهنجي ڪتاب ’راجستان‛ ۾ ڀرتري ھريءَ لاءِ چوي ٿو ته ، ” سيوھڻ جو شھر اُجين جي جلاوطن ڀاءَ ڀرتري ھريءَ سبب ٻُڌڪي مرڪز ۾ تبديل ٿي ويو.‟
’شيدي‛ جبل تي ھڪ ڀرپور نظر وجھي، مون پري پري تائين چِٽن ِ ۽ قديم تيرٿن جي ان امڪاني دنيا ڏانهن حسرت وچان ڏٺو، ۽ پوءِ ان واٽ ڏانهن ڌيان ڏنو ، جنهن سان اسان اڳتي وڃي رھيا ھئاسون. ھاڻي نقاشي ڇڊي ٿيندي پئي وئي. جبل چڙھندي اسان جو رُخ ڏکڻ طرف ھو ۽ سج سامھون جبل چوٽ تي چڙھي اسان کي ڪافي تيز نظرن سان گھوري رھيو ھو. اسان شُتر سوارن لاءِ ته خير ھو، ويچارا اوٺار صفا پگھرجي ويا ھئا. ھڪ ته جبل جي اُڀي چاڙھي، ٻئي طرف سج جون ڪاڙيل نگاھون! جڏھن محمد خان محسوس ڪيو ته ھاڻي پنڌ وارا ھمراھه ساڻا ٿي پيا آھن، تڏھن ھڪ کبڙ ھيٺان ڇانءَ ڏسي ڊاٻي جو حڪم ڏنائين.
ھي ’چَکريءَ وارو ڍورو‛ ھو ۽ ماڳ جو نالو ’ڪُنَ وارو ڊَل‛ ھو. اوچائي به ڪا خاص نه ھوندي، سمنڊ جي سطح کان مٿي وڌ ۾ وڌ 1000 فٽ! اوچائي ته اڳتي ھئي، منهنجي اندازي مطابق اڃا ٻه اڍائي ھزار فٽ مٿي، ۽ پوءِ اڄوڪي تاريخ ۾ ئي ھيٺ لھڻو ھو.
” توھان ڊَل ڇا کي ٿا چئو؟‟ مون ھمراھن کان پُڇيو.
”جبل جي اھڙي لاھِي، جنهن تي پٿر ڊٺل ھجن!‟ جواب مليو.
جيڪڏھن لاھِي لسي ھجي ته؟‟ مون ٻيو سوال ڪيو.
اھڙي لاھِي ، جيڪا سڌي ۽ پڪي ھجي، ان کي چئبو، تراڙ!‟
جبل جي جنهن صورت کي ھنن ھمراھن ’ڊَل‛ ٿي چيو، لَڪي جبل وارا ان کي ’ڏلھه‛ ٿا چون. شايد، ’ڏلھه‛ به اھو ئي لفظ آھي، فقط اُچار جو فرق آھي. جبلن ۾ ھلندي جابلو ماڻھو ڪي خاص ۽ دلچسپ لفظ ٻڌائيندا آھن، جيڪي آئون پنهنجي ڊائريءَ ۾ نوٽ ڪندو ويندو آھيان. ھي لفظ اڪثر محال ڪوھستان جا آھن. مثال: لَڪي جبل وارا پنهنجي جبل جي ٽاپ يا ڪرنگھي کي ’رَھه‛ ٿا چون. جبل ۾ ٻن گھارين جي وچ ۾ موجود بُٺيءَ کي چوندا، ’مُــرُ‛. بُٺي مختصر ھوندي ته چوندا، ’مُراٺِي‛. ٻن جبلن يا ٽڪرين کي ڳنڍيندڙ سوڙھي حصي کي چوندا، ’ڳچي‛. ٽڪريءَ کي چوندا ’ڏَيرِ‛. پٿريلو پَٽ ھوندو ته چوندا، ’ ٻُورو‛. جبل جي ٽاپ تي وڏا پٿر ھوندا ته چوندا، ’ساٺَوَ‛.
جتي پاڻي جدا جدا پاسن ڏانهن ڇڄي، اھا سڏبي، ’شِمَ‛. برساتي ناليءَ ۾ پاڻيءَ جا سوڙھا وھڪرا ھوندا ته چوندا، ’ڏرڙ‛ يا ’گھار‛. ڪاٺ جي پنڊ پھڻ لاءِ لفظ آھي، ’مَيرھڏ‛. جبل جي ٽاپ سان وچ ۾ انگريزي لفظ ‘V’ وانگر خال کي چوندا، ’کنڊ‛ يا ’لَٻ‛. جبل جو اُڀو پاسو خاص ڪري ڳچيءَ کان مٿيون حصو ’گُرِي‛ آھي.
جبل جو پاسو ڍالُون لاھيارو ھوندو ته چوندا، ’ٺِڪر‘. جبل جا لسا پُٺاڙا (جيئن لڪي جبل ۾) جن تان بلڪل لھي چڙھي نه سگھجي (پر، سرھه چڙھي ويندو) ان کي چوندا، ’ رُٺو‛. جبل ۾ اھڙي قدرتي کڏ، جنهن ۾ ڪافي عرصو پاڻي موجود ھجي ۽ پيئڻ سان کُٽائجي، ان لاءِ لفظ آھي ’گَــرُ‛. پاڻي جو اھڙو ذخيرو جنهن ۾ نه ٻُڏي سگھجي ۽ نه تَري سگھجي، ۽ ھميشھ موجود ھجي، ان لاءِ لفظ اٿن، ’ڍاڪَو‛. اھو به ھڪ قسم جو جَـر آھي. مختصر (اڪثر مستقل) چشمي کي چوندا، ’ٽوڀو‛. عارضي ذخيري کي چوندا ’چَڍو‛. جابلو سوراخ ۾ قدرتي پاڻي ( انگريزيءَ ۾ (ghamma) کي چوندا ’اِتڙِي يا اَتڙِي‛ يا ’کـُُوھه‛. پاڻيءَ جو ذخيرو جنهن جي فقط پوسل ظاھر ھجي ، ان کي چوندا، ’چَکر‛. ۽ وھندڙ چشمي کي چوندا، ’واھِي‛ .
کبڙ ھيٺان ويٺي ويٺي منهنجي نظر ھڪ ڇپ تي وڃي پئي، ان تي ھڪ سَرھه ڇپيل ھو. آئون، جبل ۾ پنڌ وارو بوٽ لاھي آرام سان ويھي رھيو ھئس. ٿَڪ َ ۾ اھو بُوٽ پائڻ به خفو پيو لڳي. ھڪ ھمراھه کي چيم، ”ڀائو! پنهنجي جُتي ڏي ته سامھون فوٽو ڇڪي اچان!‟
چيائين، ”جُتي ڪونهي، ڇَٻو چَوين ته ڏيانءِ!‟
اسان سنڌ جا ماڻھو ڪَکن جي ٽوڪريءَ کي چئون ’ڇَٻو‛! مون گُھري ھئي جُتي، ھمراھه ڇٻو پيو ڏئي! منجھي پيس. ھونئن ، ايتري خبر ھئم ته ڦِيش مان وٽي ٺاھيل جُتي يا سينڊل کي ’سَواس‛ چئبو آھي. ’ڇٻو‛ ته بلڪل ئي سمجھه ۾ ڪونه آيم.
” ادا ڇَٻو ئي ڏي!‟ دل ۾ چيم، ’ڏسان ته ڇاٿو ڏي؟‛ ھمراھه ڏاڍي سخاوت سان چيو، ’اھو رِند جو ڇَٻو پيو آھي نه! اھو پير ۾ وجھيو وڃ!‟ ھن ھڪ پٺاڻڪي سينڊل ڏانهن اشارو ڪيو ھو. ٻوليءَ جي ڄاڻ جي حوالي سان مون کي پنهنجي جھالت جو ڏاڍي شدت سان احساس ٿيو.
مون ڪئميرا سنڀالي، ڇٻي ۾ پير وڌو ۽ سرھه جي شڪار تي نڪري ويس. ھڪ تصوير ڇڪيم ته آڏو ٻي ڇپ تي ٻيا چِٽ ڏٺم. اھي به ڇڪيم ته ٽين ڇِپ تي سَرھن سان گڏ ھڪ عجيب اُڪر نظر آئي. ”ھي ڇا؟‟ مون پاڻ کان پڇيو.
ھيءُ ھڪ تاري نما چِٽ ھو، پر تارو ڪونه ھو. ڄڻ ته ڪنهن ماڻھوءَ کي تاري جي شڪل ڏني وئي ھجي. مون ھن چِٽ کي پنهنجي طرفان نالو ڏنو، “Star-man” . ذھن تي گھڻو ئي زور ڏنم پر ھن کان اڳ اھڙي ڪابه نشاني ياد نه آئي. ھن مھل تائين نئه شانهر مان اسان کي ايتريون گھڻيون شيون مليون ھيون، جو ھاڻي ڪابه نئين شئي سنڀالڻ لاءِ ڄڻڪ ڪا جاءِ ئي نه بچي ھئي.

شانهر- ڪيھرجي لَڪ
بورچي صاحب رڌ پچاءَ کي لڳي ويو ھو. ڊاٻي جو مطلب ھو ڪجھه ننڊ، منجھند جي ماني، ڪي حال احوال ۽ ڏينهن ٺرڻ جو انتظار!
”چانهه ھلندي!‟ محمد خان پُڇيو.
” باقاعدي ھلڻ گھرجي!‟ مون تائيد ڪئي. جھٽ پٽ ۾ پاڻي گرم ٿي ويو ۽ اسان گرم قھوي سان گرميءَ جو ٽوڙ ڪيو.
ايئن، ويٺي ويٺي اوچتو ٽھڪڙو مچي ويو. ”اچي ويو، اچي ويو!‟
”ڪير اچي ويو!‟
”بُلاڻين جو اڇو گڏھه! ... رئيس مصري خان جي سواريءَ لاءِ رئيس ولي محمد ورتو آھي ... نَون ھـزارن جو گڏھه ڇھن ھزارن ۾ ورتو اٿس ... ٻه مڻ کنيو وڃي!‟
رئيس مصري خان سيتا ڏاٺ جو چڱو مڙس آھي، ڀائي خان گانئچي جي جوڙ جو جُھونو ، جنهن جي اوطاق تي آئون ٻه ڀيرا منظور مارفاڻيءَ سان گڏ مھمان ٿيو ھئس، پھريو ڀيرو مارچ 2001 ۾ ۽ ٻيو ڀيرو جنوري 2003 ۾ . ولي محمد سندس پُٽ آھي، جيڪو ھن سفر ۾ ڀوتار محمد خان جي حڪم تي پنهنجو اُٺ ڪاھي آيو ھو. سڀئي ھن کي به ’رئيس‛ جي لقب سان پيا سڏين.
”صاحب ھي اھو ئي گڏھه اٿئي جنهن سڄي رات ڪئمپ تي ھِينگون ڏيئي ننڊ ڦٽائي ھئي،‟ مون کي ياد آيو، رات ھمراھن ڪنهن گور گڏھه کي ڦاسائڻ جا جتن پئي ڪيا. مون ان گڏھه ڏانهن ھڪ ڀيرو وري ڏٺو، جيڪو نَو ھزار رپيا مُلھه پيو لھي! ھيءُ ٺاھوڪڙو گڏھه ھو.
” ھيءُ گڏھه ته ڪونهي، گھوڙو ٿو لڳي!“ مون ان جي ساراھه ڪئي، ” نظر لاھي ڇڏيوس! “
”وڏي مشڪل سان ڦاٿو آھي، وَٺ ئي نه پيو ڏئي ... نيٺ، ڦِڙتي ۾ ڦاسايائونس آ ! سو به ڇڏايو ٿي ويو ... ٽن چئن ھمراھن سوگھو ڪيس ، تڏھن، اھو اتي بيٺو اٿئي!“
خبر پئي ته ھ