ڪلان ڪوٽ

ڪلان ڪوٽ

مڪليءَ کان فقط 5_6 ڪلوميٽر ڏکڻ ۾ سنڌ جي تاريخ جو هڪ اهم باب کنڊر ٿيو پيو آهي. مڪليءَ کان ٽي ميل پڪو رستو طئي ڪرڻ کان پوءِ، کاٻي پاسي ٻه ڪلوميٽر کن ڊگهو ٽاڪرو پيچرو، ڪلان ڪوٽ وٺي وڃي ٿو. پڪي روڊ تان پيچري طرف مڙڻ مهل هڪ ڏتڙيل بورڊ آرڪيالاجي کاتي پاران ايندڙ ويندڙ جو استقبال ڪري ٿو. لوهي چادر جو هيءُ بورڊ انڌين اکين جهڙو آهي. اکيون بنهه بي نور به ناهن، ڪجهه نه ڪجهه سوجهرو آهي. بورڊ تي لکيل آهي ’ڪلان ڪوٽ : سورهين صدي عيسويءَ‘ ٻيا تفصيل ٻڌائڻ ضروري نه سمجهيا ويا آهن.
ڪلان ڪوٽ جي ڀت چئني پاسن کان ڊهي چڪي آهي. البت ان جو نقشو تيار ڪري سگهجي ٿو. سڄي ديوار ۾ فقط اتر واري پاسي يا ڏکڻ اولهه واري ڪنڊ وٽ بيهي ديوار جي بيهڪ ۽ ٿولهه جو ٺيڪ ٺيڪ اندازو هڻي سگهجي ٿو. سراسري جائزي مان لڳي ٿو ته ڪلان ڪوٽ کي گهٽ ۾ گهٽ ٽي در هئا. ڏکڻ ۾ هڪ خندق هئس اوڀر ۾ سنڌوءَ جو وهڪرو ۽ اتر کان اولهه ۾ هڪ سهڻي ڍنڍ اٿس. اُتر واري پاسي هڪ اضافي ديوار آهي، جنهن جا بنياد اولهه ۾ ڍنڍ واري پاسي کان وري اچن ٿا.
ڪلان ڪوٽ ۾ هڪ مرڪزي ٽاور به ڏسجي ٿو، جيڪو اوڀر واري دروازي وٽ هو. گهٽ ۾ گهٽ ڇهن تلائن يا حوضن جا اهڃاڻ موجود آهن، جن مان ٽي عدد، مُهين جي دڙي واري عظيم، تلاءَ جيڏا آهن. اهي تلاءَ ٺاهڻ لاءِ ٽاڪرو ڌرتيءَ کي کوٽي پوءِ تري کان وٺي زمين جي سطح تائين سرون هڻي تلائن کي سهڻو ڪيو ويو هو. مرڪزي تلاءَ ۾ لهڻ لاءِ ڏاڪڻيون اڃان تائين قائم آهن.
مرڪزي تلاءَ جي الهندي ڪنڌيءَ تي، قلعي جي الهندي ديوار وٽ شاندار مسجد آهي جنهن جي ڇت هاڻي ڊهي چڪي آهي. البت بيٺل ديوارن ۽ انهن تي ٿيل ڪاشيءَ جو ڪم شاهاڻي شان جي جهلڪ ڏئي ٿو. اڏاوت جي لحاظ کان گنبذ جا بچيل حصا ماهرن لاءِ دلچسپ ٿي سگهن ٿا، ڇو ته گنبذ لاءِ رکيل بنياد روايتي بنيادن کان مختلف محسوس ٿين ٿا. مسجد کي هڪ وڏو محرابي در اوڀر کان آهي، ڏکڻ ۽ اتر طرف کان شاهي دريون اٿس. شڪ ٿئي ٿو ته اهي دريون ڪنهن وقت ۾ دروازا هئا. مٿي چڙهڻ لاءِ ڏاڪڻ ٻاهرين پاسي کان هئي. مسجد جو منبر سهڻي اڪريل پٿر تي ٻڌل آهي.
قلعي ۾ هنڌ هنڌ گهرن جا بنياد آهن. قلعو ننڍن ننڍن چئن پنجن حصن ۾ ورهايل آهي، جن جي وچ مان وڏو رستو لنگهي ٿو، مختلف هنڌن تي پٿر جا گهڙيل ٿنڀا، ڏاڪڻيون ۽ آرائش جون ٻيون گهڙاوتون ٽڙيل پکڙيل هيون. انهن پٿرن جي چوريءَ جو سلسلو جاري آهي. اسان هتي به هڪ نامياري محقق جو نالو ٻڌو جنهن هتان پٿر کڻايا آهن. قلعي جي اوڀر ۾ ٻاهرين پاسي ٽڪريءَ کان هيٺ هڪ پٿر اسان پنهنجين اکين سان ڏٺو جيڪو چوريءَ جي خيال سان اوستائين پهچايو ويو هو. اهڙو ئي هڪ گهڙيل پٿر قلعي جي اتر واري حد ۾ اڃا به موجود آهي. قلعي ۾ ٽامي جا سڪا به جام آهن. پندرهن منٽن جي مختصر جاکوڙ دوران انور پيرزادي هتان چار پنج سڪا لڌا، جيڪي وچولي ماپ جا ۽ گول آهن. ٺڪراٽي ۾ ڪاشيءَ سان گڏوگڏ اوائلي شيشو به ملي ٿو.
قلعي جي بنهه اندر آثارن تي گهڻي وقت کان هڪ ڳوٺ ٻڌو ويو آهي. قديم آثارن جا عملدار نه ته تڏهن به سوين ڀيرا اهو ناجائز قبضو ڏسي چڪا آهن پر ڇا مجال آهي جو ڪو ڪُڇي وڃي! ان ڳوٺ جا مرد کنڊرن مان گهڙيل پٿر ۽ سڪا چوري ڪرڻ ۾ ملوث آهن. انهن جا گراهڪ ٻڌل آهن. نادر شين جو ڪاروبار ڪندڙ واپاري معمولي رقم عيوض ڳوٺاڻن کان شيون خريد ڪري، نادر شين جي مارڪيٽ مان دولت ميڙين ٿا.
قلعي جي اولهه ۾ موجود ڍنڍ جو نالو ڪلان ڪوٽ ڍنڍ آهي. ڪلان ڪوٽ ڍنڍ جي ڏاکئين ڇيڙي تي ڪالي مندر آهي، جيڪو هندن لاءِ تيرٿ آستان جي حيثيت رکي ٿو‏. شايد اهو ڪالي مندر ئي آهي جنهن سان قلعي جو ڪلان ڪوٽ نالو پيو آهي. مندر جا ٻه حصا آهن. هڪ پٿر جو چبوترو آهي جنهن تي يوني لنگم رکيل آهن. ڀر ۾ ئي ٻيو يوناني لنگم ڀڳل حالت ۾ آهي. چبوتري جي ڀر ۾ مندر جي هڪ عمارت آهي، جنهن تي سال کن اڳ ڇت پيل هئي پر هاڻي ڊهي چڪي آهي. مندر کي پنج دريون ۽ پنج دروازا محراب نما آهن، آڏو بت رکڻ جي جاءِ آهي. مندر کي اڇو پلسترڪيو ويو هو جنهن تي سهڻي گلڪاري هئي. اکڙيل پلستر جي باوجود ڦِٽل گلڪاريءَ جا اهڃاڻ موجود آهن. مندر تي تازي ڳاڙهي رنگ جا تازا لينگها ٻڌائن ٿا ته اڃا به ڪو ڪو هندو هتي تيرٿ ياترا لاءِ اچي ٿو.
مندر جي پٺ ۾ ٽاڪرو گهارا آهن. انهن گهارن قدرتي طور تي خندقن ۽ غارن جي شڪل ورتي آهي. چون ٿا ته شاهه عنايت جي شهادت کانپوءِ جهوڪ جي فقيرن ڪجهه هتي اچي پاڻ لڪايو هو.