ڪلهوڙن جي راڄ جو نمونو

ڪلهوڙن جي راڄ جو نمونو
ڪلهوڙا طبعيت جا سخت هئا ۽ مريدن جي مال ۾ اکيون هونديون هئن. ميان يار محمد ڪلهوڙي ڏنڊي جي "ڪرامتء سان راڄ ڪيو جيڪو اڄ ڏينهن تائين سندس مقبري ۾ نشانيءَ طور رکيل آهي. سندن پيري مريدي اسلام جي روح ۽ تصوف جي اصولن موجب نه پر هڪ حڪومت هٿ ڪرڻ لاءِ حڪمت عملي وڌيڪ هئي. ڪلهوڙن پاڻ کي مغلن آڏو سرخرو ڪرائڻ لاءِ سنڌ ۾ حقيقي صوفين جي تحريڪ کي چيڀاٽي ڇڏيو هو ۽ هو ڪنهن به ريت مقبول حاڪم ڪونه هئا. سندن سڄو دور گھرو ويڙهه، ايرانين ۽ افغانستانين جي ڪاهن سان ڀريل آهي. 1740ع ۾ نادرشاهه کي 21 لک رپيا ڏن ڀري ڏنو ويو. 1748ع ۾ احمد شاهه درانيءَ کي 14 لک ڏن ڏنو ويو ۽ پوءِ 1750ع ۽ 1754ع ۾ احمد شاهه کي باقاعدي ڏن ڏنا ويا. اهي ڪي طاقتور حڪومت يا مقبول حڪمرانن جا لڇڻ ڪونه هئا.
ان زماني ۾ عام ماڻهوءَ جون ضرورتون کڻي گھڻيون نه به هيون پر آمدني به تمام گھٽ هئي. ترقيءَ جا رستا هئا ئي ڪونه. هنر ۽ واپار کي ملائڻ کانسواءِ خوشحاليءَ جو رستو نٿي کليو پر مسلمانن کي واپار جي ڄاڻ نه هئي. پئسو ۽ واپار هندو واڻئي وٽ هو جيڪو ايسٽ انڊيا ڪمپنيءَ سان گماشتي، حصيدار يا دلال طور جـُـٽيل هو.
سڌريل آبپاشيءَ لاءِ ڪي ٿورا واهه کوٽيا ويا ۽ قدرتي ڦاٽ ۽ هـُـرلا هئا. پوکي يا ته درياهي اٿل کانپوءِ آيل ريج تي هئي( جيڪا اڄ جي ڀيٽ ۾ وڌيڪ هوندي هئي) يا وري برساتن تي باراني زمينون آباد ٿينديون هيون. ڇاڪاڻ ته آدمشماري گھٽ ۽ پيداور بهتر هئي ۽ قدرتي اوڀڙ جام هئي، انڪري کاڌي پيتي يا گاهه چاري جي کوٽ ڪونه هئي. انڪري مال جام هو. مال جي گھڻائيءَ ڪري چمڙي، چمڙي جي رڱائي ۽ چمڙي جي ايڪسپورٽ سٺي هئي.
ڪلهوڙن جي دور ۾ اڏاوتي ڪم عوامي نوعيت جا ڪونه هئا، البت اڙل واهه ۽ شاهه واهه (نور محمد ڪلهوڙي جو کوٽايل) سرفراز واهه (ميان سرفراز سان منسوب) چيا وڃن ٿا. ان کانسواءِ ڪنهن حاڪم يا مير جو مقبرو ٺاهڻ، ڪو محل يا حويلي ٺاهڻ، ڪو ڪوٽ اڏڻ، هتي لاءِ وڏا ڪم هئا.، باقي وچولو طبقو پنهنجي لاءِ ڪچيون پڪيون جايون ٺهرائيندو هو. اڄ به ڪلهوڙن جي دورن جون يادگار عمارتون سندن مقبرا، مسجدون ۽ حيدرآباد وارو پڪو قلعو ئي آهن. ٻيا ننڍا ننڍا ڪچا قلعا ۽ ڪوٽ ڪافي هئا. پر انهن اڏاوتن جي پويان عوامي فلاح بدران ذاتي ڏيکاءُ ۽ دفاع جا مقصد هئا. ڪلهوڙا ته حيدرآباد وارو قلعو به ڪونه جوڙائين ها ۽ خداآباد ۾ جهڙي تهڙي حال رهيا پيا هجن ها پر 1750ع کانپوءِ سنڌو درياهه خداآباد کان هٽي ويو ۽ غلام شاهه ڪلهوڙي مجبور ٿي آخرڪار حيدرآباد وٽ قلعو جوڙايو، جيڪا ڪلهوڙن جي سڀ کان عاليشان نشاني آهي. مقبرا ۽ محل عام طور تي پڪين سرن سان اڏيا ٿي ويا جن تي چن چيرولي جو پلستر ڪيو ٿيو ويو.
ان ئي دور ۾ گھاڙيءَ وارا هنر مند وڏي پئماني تي بي روزگار ٿيا ڇاڪاڻ ته ڪلهوڙن پٿر مان گھڙيل قبرن تي پابندي وجهي ڇڏي هئي. سندن نظر ۾ اها بدعت ۽ غير اسلامي حرڪت هئي. اسان ڏسون ٿا ته پٿر مان تراشيل قبرن جو سلسلو ڪلهوڙن جي دور ۾ بنهه بند ٿي ويو البته محل ماڙين ۾ ڪٿي ڪٿي پٿر جي هلڪي ڦلڪي ٽـُـڪ نظر اچي ٿي.
روڊ رستن جي اڻهوند ۽ درياهه ۾ سٺو پاڻي هئڻ ڪري ان وقت ۾ آمد رفت جو بهترين ذريعو درياهه هو. هڪ اندازي مطابق ان وقت چاليهه هزار ٻيڙيون سنڌ ۾ موجود هيون. انهن ۾ واپاري پنهنجو سامان به کڻندا هئا ته ڪن ٻيڙين ۾ مسافرن / واپارين لاءِ رهائش جا ڪمرا /ڪئبنون به هيون. جنهن جو ذڪر مسٽر هئملٽن 1699ع ۾ ڪيو آهي. هـُـو لکي ٿو:
"انهن ٻيڙين کي ڪشتي چيو وڃي ٿو جيڪي مختلف ماپن جون آهن. سنڌ جي وڏي ٻيڙي 200 ٽن بار کڻي ٿي. سندن پاسا تراکڙا آهن. هر پاسي کان هڪٻئي سان گڏ هريون آهن. هر هڪ ۾ رڌڻو ۽ رفع حاجت جي جاءِ آهي. اهي هريون ۽ انهن ۾ سامان لاءِ ٺهيل جدا جايون مسافرن کي مسواڙ تي ڏنيو وينديون آهن تنهنڪري هر ڪنهن هري کي پنهنجو ڪلف ڏنل هوندو آهي ۽ ڪمرو سندس قبضي ۾ هوندو آهي. حقيقت اها آهي ته مون پنهنجي سڄي سياحت واري زندگيءَ ۾ هن طريقي وارو سولو پاڻيءَ جو سفر ڪڏهن ڪيو ئي ڪونه آهي.ء
ان زماني ۾ ٺٽي ۾ پورچوگيزن جي قائم ڪيل هڪ ڪـ؛ليسا به هئي جيڪا 1799ع ۾ ويران هئي. هتي اهو ياد رکڻ گھرجي ته سنڌو درياهه پنجاب جي وڏن شهرن خاص ڪري لاهور ۽ ملتان کي درياهي رستي ذريعي سنڌ ۽ باقي دنيا سان ڳنڍي رهيو هو ۽ ايترو ڊگھو پنڌ تڏهوڪن رستن ۽ اُٺن ذريعي تمام مشڪل هو. خود شاهه لطيف صاحب پاڻ به شاهه ڪريم صاحب جي مزار اڏائڻ لاءِ ملتان مان ٻيڙيءَ ذريعي ڪاشيءَ جون سرون (Tiles) کڻائي آيو هو.
ڪلهوڙن جي زماني ۾ ايراني افغاني گھوڙي سوارن جون ٽاپون وڏي خونريزيءَ جي علامت هيون. تيز رفتار حملي آور آباديون ڦري لٽي، ساڙي ناس ڪري ڇڏيندا هئا. ماڻهن پنهنجو چوڪيداري نظام قائم ڪيو هو جيڪي پري کان گھوڙن جي سنبن سان اٿاريل ڌوڙ ڏسي هڪٻئي کي هوشيار ڪندا هئا–" گھوڙا ڙي گھوڙا!ء تڏهن کان هي جملو سنڌ ۾ هڪ معني÷ وٺي محاورو ٿي ويو آهي. اهو نادرشاهه ۽ احمد شاهه جو حوالو آهي يا وري مدد خان جو. ماڻهو، گھوڙن جي ٽاپن ۽ ڌوڙ کان ٽهيل هئا. اُٺن جا قافلا خانه بدوش ۽ وڻجارن جي نشاني هئا پر اڪثر ڪري اٺ به جنگي مهمن ۾ استعمال ٿيا آهن جو اهي يڪساهي ڊگھو پنڌ ڪري سگھيا ٿي ۽ صحرا لتاڙي ٿي ويا.
سنڌ جو لاڙ ۽ چانڊڪا وارو حصو اڄ وانگر مڇي ۽ چانورن ۾ مالا مال هو. ٿر ۾ اٺ، رڍون، ڳئون، هرڻ، روجهه ميداني ۽ ٻيلن وارن علائقن ۾ ڦاڙها، اٺ، ٻڪريون، گھوڙا، مينهون ۽ ڪوهستان ۾ سرهه، گڊ، اٺ، گھوڙا ، ٻڪريون، رڍون، شينهن ۽ چيتا موجود هئا. ڀٽائي صاحب انهن مان اڪثر جانورن جو ذڪر ڪيو آهي.
انگريز لوڪ مير صاحبن جي سڀاءَ کان ته متاثر نظر اچن ٿا پر هـُـو سندن انتظامي معاملن بابت وڌ ۾ وڌ ساراهه اها ٿا ڪن ته ٽالپرن سنڌ کي 40 سالن جي امن کانسواءِ ٻيو ڪجهه به نه ڏنو! انگريز جي مرضي، جيئن چوي! 40 سالن جو امن ڪا معمولي ڳالهه آهي ڇا؟ خاص ڪري ان وقت جڏهن سڄو هندستان هڪ وڏي انتشاري حالت مان لنگھي رهيو هجي! اصل ۾ ٽالپرن ڪلهوڙن وانگر پنهنجي حڪومت جو بنياد مذهبي ڪٽر پڻي تي ڪونه رکيو بلڪه سندن راڄ روايتي سنڌي ٻروچڪي قبائلي نموني سان هليو. هنن ڏاڍي سمجهداريءَ سان سنڌ کي ايسٽ انڊيا ڪمپنيءَ کان سنڀالڻ جي ڪوشش ڪئي پر ڪجهه ميرن جي محلاتي سازشن سندن حڪومت کي ڪمزور ڪري وڌو، تڏهن محاور ٺهيو، "ميرن کي گھر مان لڳي!ء
ڪلهوڙن جي دور ۾ سامونڊي ڌاڙيل هئا، جنهن تان انگريزن جو ڪلهوڙن سان تڪرار ٿيو. انهن قذاقن وٽ بعضي بندوقون به هونديون هيون، نه ته ترارون عام هيون. ڊسمبر 1762ع ۾ ڦر جو هڪ واقعو رڪارڊ تي آهي جنهن ۾ هڪ وڏو ٻيڙو ۽ هڪ ننڍي ٻيڙي جهلي وئي انهن تي ڦر لٽ جو سامان ۽ قيدي هئا. اهي ٻيڙا سامونڊي طوفان سبب سڙهه ڦاڙائي بي وس ٿيا بيٺا ها.