ڪورن واري ڀر

ڪورن واري ڀر
ساڳئي هنڌ نئن جي هڪ ڀر سان ڏکڻ پاسي هڪ نرم پٿر واري ڏاٺ نما ٺڪري ٻاهر نڪتل آهي. جنهن جي هيٺئين حصي جي سطح لڳ ڀڳ 6 فٽ اوچي ۽ 50 فٽ ڊگهي اهي. ديوار ٻنهي ڇيڙن وٽان ٻن کان ٽي فٽ ويڪري بچي ٿي. ان ديوار تي قديم زماني کان اوائلي لوڪن توڻي هاڻوڪن ٻڪرارن طبع آزمائي ڪئي آهي. هي جاميٽري جهڙا نشان يا ڪي شڪليون ۽ ليڪا آهن جن جي ماپ 8 کان 14 انچ ۽ بعضي ان کان به وڏي آهي. هي ماڳ سڀ کان پهرين مجمدار صاحب دريافت ڪيو هو. هن ماڳ بابت مجمدار صاحب نشاندهي ڪندي Exploration in Sindh ۾ لکي ٿو ته ”اتي 50 فٽ ويڪري ديوار جيڪا 6 فٽ اڀي آهي، ان تي ڪي تازا سنڌي اکر، انسانن جون منڍيون، هٿ جي تري، تير ۽ ڪمان، سنک، ٻيڙي، سرهه ۽ هرڻ ڇاپيل آهن. انهن مان اڪثر نشان وري وري ٺاهيل آهن.“
”اسان کي ڏلهه ۾ ’ڪورن واري ڀر‘ (ڪوريل پاسو) ڳولڻ ۾ گهڻو وقت نه لڳو. هيءُ نئه جو ابتدائي پيٽ هو يا ڪو وچولو ڍورو. منجهند جو 12وڳي جيپ نئه جي اتر واري ڪپ کان بيٺي، ’ڪورن واري ڀر‘ ڏکڻ کان هئي ۽ اتر طرف منهن ڪيو بيٺي هئي. مجمدار نئه جي پيٽ مان آيو هو.
اسان کي واٽ ڏيکاريندڙ ماڻهن ۾ هڪ تمام پوڙهو شخص عارب گبول هو. پڇيو مانس، ”چاچا ڪٿان جو ويٺل آهين؟“ چيائين، ”هتي، موگلي جو!“ يعني چورڙو ۽ ڏلهه ٻئي موگلي ۾ هئا.
’چاچا هي نشان اڳي تو ڪيئن ڏٺا؟“ مون عارب گبول کان پڇيو.
”اسان ڏٺو هو، ننڍا هئاسين... اڳي ايترا نشان ڪو نه هئا پر ايئن ڪوهه اڪريل هئا، جُتين جا ۽ اهڙا ٻيا سلهن (سَرهن) ٻلهن جا، اڳي پڪا صاف نشان هئا، هاڻي ڌنارن غلط ڪري ڇڏيا آهن (انهن قديم نشانن مٿان مختلف ڪور ڪئي اٿن)... اتي ڇانوَ ٿئي ٿي ته ڌنار اچي ويهن ٿا... سڀ ڪم وڃائي ڇڏين!“ هن چيو هن عارب جي ياداشت ۾ ڀرپاسي ۾ يا هن جوءِ ۾ اهڙا ڪي ٻيا نشان ڪٿي به اڪريل ڪو نه هئا.
هي ديوار نئه/ڍوري جي ڏکڻ ۾ هئي، اسان وٽ سج پنهنجو روزانو سفر ڪجهه ان ريت ڪندو آهي جو اهو سڄو ڏينهن ڪي قدر ڏکڻ ۾ رهندو آهي، نتيجي ۾ اتر واري اوٽ سدائين ڇانوَ ۾ رهندي آهي، ان ڪري ئي جڏهن ريڍار ڏينهن ٺارڻ لاءِ ان جي اوٽ ۾ ويٺا پئي ته واندڪائي جي وندر طور ديوار تي نوان چٽ ٺاهڻ جو شغل ڪندا رهيا. اسان ڏٺو ته هن وقت به ان ديوار جي پاڙ ۾ ڇانوَ هئي، باقي سڄو ملڪ اُس ۾ ٽچڪي رهيو هو.
ظاهر آهي ته هن وقت هتي موجود چٽ، انهن کان ڪجهه مختلف آهن، جيڪي مجمدار ڏ ٺا هئا. ڪاش مجمدار هنن ديوارن جي چٽن جا فوٽو به ڪڍي وٺي ها! سچ پچ ته هي تاريخ جو اهڙو عوامي ڪينواس آهي جنهن تي هر دور جي ماڻهن پنهنجا نشان ڇڏيا آهن ۽ انهن مان اڪثر ڊهي به ويا آهن ۽ انهن جي مٿان نئين چٽسالي به ٿي آهي، البته اهي پراڻا چٽ بچي ويا آهن جيڪي اوچي سطح تي آهن.

ڏلهه ماڳ
ڏلهه ماڳ بابت بخاري صاحب جو هڪ تفصيلي نوٽ اڳ ئي ’نئين زندگيءَ‘ ۾ شايع ٿيل آهي. هو لکي ٿو ته ” ڏلهه ... لڪي جبل جي هڪ ڀاڱي جو نالو به آهي. هن جي پاڙ وٽ هڪ چشمو آهي. رستي جي اوڀر ۾ اٽڪل هڪ فرلانگ جي فاصلي تي ٻن ٽڪرين جي وچ هڪ نئه جو پيٽ آهي. هنن ٽڪرين مان هڪ جو پاسو اهڙو آهي، جهڙي ڀت. هن ڀت جهڙي مٿاڇري تي اٽڪل 50 کن فٽن جي ڊيگهه ۽ وچ تي ڇهن منٽن ۽ پاسن وٽ ٽن فٽن جي ويڪر ۾ ڪي اچرج جهڙا چٽ ڪوريل آهن. هنن نشانن جون ماپون اٺن کان 14 انچن جيتريون هيون. مٿين ڀت جي وچ ڌاري ڪي نشان سنڌي اکرن جهڙا ۽ ڪي ٻيا“ ڪي ماڻهن جي منڍي، هٿ جي تري، تير ڪمان، سنک، ٻيڙي، سنڌي سرهه ۽ هرڻ جي شڪل جهڙا لڳن پيا. هڪ نشان جيڪو گهڻو ورجايل آهي، سو بوٽ يا جتيءَ جهڙو ڀاسي پيو. تنهن کان سواءِ ڪجهه مهندسي چِٽ به هئا جهڙوڪ چورس ، مستطيل خانن ۾ ورڇيل چيلي يا نـَو ٽِڻ راند جهڙا خانا يا گهرن وغيره جون علامتون ٿي سگهن ٿا. مسٽر مجمدار جنهن هي سڀڪجهه پاڻ ڏٺو، ان جي راءِ ۾ هي سڀ اڪريل اهڃاڻ گهڻا پراڻا نه هئا. پر ويجهڙائي ۾ ڪن ڌنارن ، جيڪي اتي مال چارڻ لاءِ ڦرندا رهندا هئا، تن واندڪائيءَ جي وِندر طور بيهي ٺاهيا هئا. ٿي سگهي ٿو ته اهو خيال درست هجي پر ان سلسلي ۾ اڃا وڌيڪ ڪم ٿيڻ گهرجي. بدقسمتيءَ سان ٻئي ڪنهن به ماهر هنن آثارن جو ذڪر نه ڪيو. ڪجهه عرصو اڳ پاڪستان جي اترين ڀاڱي ۾ پاڪ جرمن ٽيم جي ماهرن، جن ۾ پروفيسر ڊاڪٽر داني به شامل هو، تن سون جي تعداد ۾ پٿرن يا جابلو ڇپن يا پهاڙين تي اڪريل تصويون، نشانيون، چِٽ، لکتون وغيره ڳولي لڌيون آهن. ان کان سواءِ بلوچستان ۾ به ڪيترن ئي هنڌن تي اهڙا جبلي جنسار مليا آهن جن مان ڪن تي ڪو ٿورو ڪم محڪمه آثار قديم وارن ۽ برگيڊيئر عثمان حسن به ڪيو آهي. انهن مان ڪي ممڪن آهي ته تاريخ جي دور کان به اڳ جا هجن، جي نه ته گهڻو ڪري تاريخ جي اوائلي دور جا آهن. ڪي بهرحال تاريخ جي وچين دور سان به واسطو رکندڙ آهن. گمان ڪري سگهجي ٿو ته ڏلهه وارا اڪريل چِٽ به اتر وارن علائقن ۽ بلوچستان وارن نشانن جهڙا ۽ جيڏا هجن، ڇاڪاڻ ته ڪي علامتون ساڳيون آهن ۽ آثارياتي ايڪو ۽ ڀونءِ نرواريءَ جون حالتون به هڪ جهڙيون آهن. سنڌ جي ڪوهستان ۽ بلوچستان جي حالتن ۽ ثقافتي سلسلي ۾ ڪافي هڪجهڙائپ به آهي. تنهن کان سواءِ خود هن ماڳ جي ڀر پاسي وارا آثار به همٿائيندڙ آهن. انهيءَ ٽڪريءَ کان ٻن فرلانگن جي فاصلي تي نئه جي وهڪري سبب ٺهيل هڪ ترائيءَ جي ڪنارن سان تاريخ جي دور کان اڳ جا آثار ملن ٿا، جيڪي اٽڪل ڏيڍ ميل پنڌ تائين پکڙيل آهن. هتي ٺڪراٽي کانسواءِ پٿر جا بليڊ، پٿر جون ٺهيل جاين جون پيڙهيون ڏسي سگهجن ٿيون. وري اڳتي، ڏلهه ٽڪر جي پاڙ وٽ رني ڪوٽ ڏانهن کلندڙ گهاٽي، جتان هڪ ٽڪري نڪري ٿي، ٽڪريءَ تي ڌاتو پهڻي دور جي هڪ اڏاوت جي رهت ملي ٿي، جنهن جي پيڙهه پٿرن جي آهي. هتان ڪچرو هٽائي هڪ مضبوط ڪوٽ جهڙي ڀت جا آثار ظاهر ڪيا ويا، جيڪي 60 کن فٽن جيتري ڊيگهه تائين ويا ٿي. ڏلهه واري جُوءِ سنڌو تهذيب جي آثارن سان ڀرپور هئي. پر هيٺاهينءَ وٽ ڪن هنڌن تي ٿورا آثار آمري جهڙي ٺڪراٽي جهڙا ملن ٿا. ٻيون شيون جيڪي هتان مليون، تن ۾ وِنڌيل ٺڪر، ٺڪري ڪنگڻ، بيضوي شڪل جون چَڪيون، چوني واري پٿر مان ٺهيل دروازي لاءِ آکوٽو، پٿر جا بليڊ ۽ ٽامي جي منڊي شامل آهي.“

45: 12 لڳي تائين اسان ’ڪورن واري ڀر‘ بابت ظاهري رڪارڊ جمع ڪري ورتو ۽ هڪ هڪ نشان ڪئميرا ۾ محفوظ ڪيو. هاڻي واپسيءَ جو سفر هو. ٻاهر جي تيز تپش کان بچڻ لاءِ جمروز خان گاڏي جو ايئرڪنڊيشنڊ چالو ڪيو ته اندر ٿڌڪار ٿي وئي. ڪجهه دير خاموشي ڇانئجي وئي ته بخاري صاحب ڪنهن موڊ ۾ جهونگارڻ لڳو.
هم تم هونگي، بادل هوگا، رقص ۾ سارا جنگل هوگا
جس ني دي مهميز هوا ڪو، شايد تيرا آنچل هوگا
بخاري صاحب ڪنهن ڪنهن مهل ايئن روح ريجهائي وٺندو آهي. موسيقي واقعي ٿڪ جو علاج آهي.
هن علائقي ۾ ماڻهن وٽ مال ۽ رڍ کان وڌيڪ ٻڪري ٿي ڏني، ٻڪرار ۽ ٻڪريون هڪ ٻئي جي ٻولي چڱي طرح سمجهن. هڪ همراهه ٻڪرين کي ”پيئن!پيئن!“