ڪوهتراش بُٺي، تاريخ کان آڳاٽي قلعيبندي

ڪوهتراش بُٺي، تاريخ کان آڳاٽي قلعيبندي

هاڻي اسان جور خ ڪوهتراش بُٺيءَ ڏانهن هو جنهن جو ذڪر اين جِي مجمدار پنهنجي ڪتاب ۾ ڪيو آهي. ڊرائيور گاڏيءَ کي ڏکڻ اولهه کان ڪوهتراش بُٺيءَ تي چاڙهيندو هليو ويو، اها جيپ لاءِ ڏکي چاڙهي هئي. هيءَ 100 کن فٽ اوچي ٽڪري آهي. جنهن تان ڪيئي ڪيئي ڪلوميٽر پري تائين نظر پوي ٿي. هي ماڳ غيبي پير کان چار ڪلوميٽر اتر اولهه ۾ ۽ ڪرچات کان 8 ڪلوميٽر ڏکڻ اولهه ۾ آهي. مکيه کيرٿر جو ڪرنگهو هن ماڳ کان اتر ۾ ختم ٿئي ٿو. هن بٺي ۽ کيرٿر جي وچ مان بارڻ لنگهي ٿي ۽ اهوئي رستو اولهه پاسي تؤنگ ڏانهن وڃي ٿو. هي ماڳ ديهه ڪوهتراش ۾ آهي پر اڪثر ڪوهستان اڻ سروي هئڻ ڪري ”خدا جي ملڪيت“ آهي. هتي، سرڪار فقط نيشنل پارڪ ۽ سئي گئس لائين جي حوالي سان پهتل آهي. ان ڪري آرڪيالاجيڪل ماڳ سخت ظلم جو شڪار آهن. هن ماڳ کي به خزاني جي تلاش ڪندڙ ماڻهن کوٽي کوٽي بلڪل تباهه ڪري ڇڏيو آهي.

سنڌوءَ تهذيب کان به آڳاٽي هن ماڳ جي دريافت مجمدار صاحب 31-1930ع ڌاري مارچ کان اپريل تائين هڪ مهم دوران ڪئي هئي. ماڳ کي ڏکڻ واري پاسي کان موجود لاهيءَ تي ٻٽي حفاظتي ديوار ڏنل آهي. جڏهن ته اوڀر، اتر ۽ اولهه کان چاڙهيون ناممڪن نه سهي تمام ڏکيون ضرور آهن. ٻٽي حفاظتي ديوار سبب هن ماڳ کي سنڌ جي قديم ترين قلعيبند آبادين ۾ شامل ڪري سگهجي ٿو. ڪوهتراش پٿر جي وڏن اڻ گهڙيل بلاڪن سان ٻڌل آهي. ان جون گهٽيون پوري رٿابنديءَ سان ۽ پُوروڇوٽ آهن. اسان کي هتان پٿر جا بال، آمري جهڙو ٺڪراٺو ، ٺپ ڳاري (Flint stone) پٿر جي سوراخ دار ڪونڊي، ٺڪر ۽ سپيءَ جون چوڻيون ۽ flint cores مليون. ٺڪر جو رنگ ڳاڙهو هو جنهن تي ڪارو يا گهرو چاڪليٽي پٽو ڏنل هو. ٿانون جون ڪناريون ذري گهٽ اڀيون پر هلڪي ۽ مختصر گولائيءَ سان هيون. اڪثر ٺڪراٺو سنهو ۽ ڀورو بي رنگ هو.

ڪي ڪي ديوارون (هن وقت به) 6-7 فٽ اڀيون بيٺل آهن جن ۾ تمام وڏا وڏا پٿر اوساري ٿيل آهن. وٿين ۾ ننڍا ننڍا پٿر به فراخدليءَ سان ڪم آندل هئا. ديوار جي اوساريءَ ۾ ڪو ٻيو خاص اصول ڪونه هو پر اهي وڏن ڳرن پٿرن، موڪر ۽ مهارت سان وٿيون ڀرجڻ سبب مضبوط آهن. سائيٽ ڪافي وڏي آهي، ننڍي فيت جي ماپ کان چڙهيل هئي. ان ڪري قدم هنيا ويا. ماڳ جي ڊيگهه ويڪر تقريباً 1800 x 1500 فٽ آهي.

مجمدار صاحب هن بُـٺيءَ جي وڌ ۾ وڌ اوچائي 95 فٽ (اتر پاسي) ۽ ڏکڻ طرف گهٽ ۾ گهٽ 10 فٽ لکي آهي هن قلعيبند آباديءَ ۾ داخل ٿيڻ جو رستو ڏکڻ کان ئي آهي. مجمدار صاحب ڏکڻ کان بستيءَ ۾ داخل ٿيڻ جو احوال ڏيندي چوي ٿو، ”جيئن ئي ڪو ماڻهو ڏکڻ کان اڳتي وڌندو ته چاڙهيءَ تي سڀ کان پهرين هڪ ننڍي فصيل ملندي ۽ پوءِ ٻي فصيل جيڪا پهرين ديوار کان تمام مضبوط آهي. ٻئي ديوارون پٿر جي بولڊرن جون ٺهيل آهن جن ۾ ڪنهن به قسم جو مصالحو استعمال نه ڪيو ويو آهي. ٻي ديوار جنهن جي ماپ ڪافي وڏي ۽ ڇپن سان اوساري (Cyclopean Masonry) جو سٺو مثال آهي، پهرين نظر ۾ ان جو نقشو سمجهه ۾ نٿو اچي ڇو ته وڏن پٿرن جا ڍڳ هر پاسي پکڙيا پيا آهن پر جڏهن اندر جي ٿوري صفائي ڪئي وئي ته ڪافي ڪجهه چٽو ٿي پيو.“

هتي چئن برجن ۽ ڏکڻ اوڀر کان دروازي جا نشان به هئا. ان دروازي مان اندر داخل ٿيڻ سان ماڻهو پاڻ کي هڪ وڏي مستطيل ميدان جي وچ ۾ محسوس ڪندو. کنڊر ۾ هر پاسي پٿرن جا ننڍا وڏا بيشمار گهر ٺهيل آهن. اهي ويڙهن وانگر آهن ۽ انهن جي وچ مان گذرندڙ گهٽيون انهن کي هڪٻئي کان ڌار ڪن ٿيون. پر اوستائين پهچڻ کان اڳ هو هڪ خالي ميدان مان لنگهندو جيڪو هڪ کليل چوديواريءَ وانگر آهي. اها چوديواري بٺيءَ تي 60-65 فٽن جي بلنديءَ تي آهي.

ان کان ٿورڙو اتر پاسي مجمدار صاحب ڪجهه کوٽائي ڪرائي. آثار گهٽين ذريعي هڪٻئي کان ڌار ٿيل آهن. آباديءَ جا مکيه طور ٻه ڀاڱا آهن جن جي وچ تي اتر کان ڏکڻ پاسي هڪ ٻنو آهي. هڪ رهائشي جاءِ جي کوٽائيءَ سان پتو پيو ته اتان مٿين ماڙيءَ تي چڙهڻ لاءِ بندوبست هو. دروازي ڀرسان 3’x5’.6” فٽن جو غسلخانو به هو. هن بستيءَ جو ديوارن ايتريون اوچيون نه آهن جو انهن تي ڪنهن قسم جي ڇت رکڻ کان پوءِ ماڻهو انهن ۾ هلي چلي سگهي. ان ڪري اهو سوال قائم رهي ٿو ته آخر انهي ديوارن جي مٿئين حصي ۾ ڪهڙي قسم جو بندوبست هو؟

هن بٺيءَ جي بيهڪ ۽ ان تي قائم ٻِٽي تحفظ سبب اندازو ٿئي ٿو ته ان دور جا ماڻهو به بدامنيءَ ۽ خطرناڪ دشمنين جي پاڇي ۾ رهندا هئا. مجمدار صاحب هنن آثارن کي واضح طور تي تاريخ کان آڳاٽي قلعيبندي قرار ڏنو آهي.

هاڻي سج وچ آسمان تي چڙهي آيو هو. اسان کي بٺيءَ تي ڏسي ڳوٺ ٿنگو خان رند جا ماڻهو به اسان سان رلجي پيا هئا. ماڻهن کي ڏاڍو اشتياق ۽ خوف هوندو آهي ته ڪي اجنبي ماڻهو هنن کنڊرن ۾ يا سندن علائقي ۾ ڇا ڪرڻ آيا آهن. اجائي خلق ڏسي اسان انهن کي به ماپ طور جو ڦيتون پڪڙائي ڇڏيندا آهيون. ڳوٺ ٿنگو خان ڇا آهي؟ رندن جا ٻه چار گهر، اڳي پرتي ويٺل هئا، هاڻي بنهه بٺيءَ جي جهوليءَ ۾ اچي ويٺا هئا. ڪم پورو ٿيو ته همراهن چانهه جي صلاح ڪئي.

”بس! چانهه پياريندا، ماني نه!“ مون بک وچان چيو.

همراهن کي ميار ماري وئي. هڪ همراهه ڊوڙندو گهرن ڏانهن هليو ويو، ”اجهو ٿا ڪري وٺون!“

ايوب گاڏي کي بٺيءَ تي چاڙهڻ جي جوش ۾ ٽائر پنڪچر ڪري وڌو هو. گاڏي اهڙي جاءِ تي وڃي بيٺي هئي جو چار پير هڪ سڌ ۾ ڪونه هئا. وڏي تڪليف ۾ اچي ويو. مقامي ماڻهن ۽ ڪوٽار جي مدد سان مس مس وڃي ٽائر بدلايائين. همراهه روزي سان هو، ڪاڙهي ۾ وٺجي ويو، پر مڙس ماڻهو ٿي ڌڪ پچائي ويو.

علي شير رند جو پُٽ نذير احمد تڙ تڪڙ ۾ ٿلهيون مانيون ٺهرائي، سچي گيهه ۾ ٻوڙي مٿان کنڊ وجهي کنيو آيو. ٺٺ ٿي ويا. ههڙي بُٺ تي سچي گيهه ۾ ٻڏل ماني ملي پوءِ ته ماڻهو قدرت جي مهرباني نه مڃي! ماني کائي کائي ٿڪجي پياسون پر کٽائي نه سگهياسون. سچو گيهه هضم ڪرڻ سولو ته ڪونهي! ايوب بچيل مانين کي گيهه ۾ ٻوڙي ٻوڙي چڪار ڪيو. مانيون ڦنڊجي ويون ته پلاسٽڪ جي ٿيلهيءَ ۾ وجهي روزو کولڻ جي بندوبست طور جيپ ۾ رکي ڇڏيائين.

بخاري صاحب قدرت جي مهرباني مڃيندي نذير احمد کي سٺي خرچي ڏيئي، ڪوهتراش گبر بندن ڏانهن ڪوچ ڪرڻ جو حڪم ڏنو. ڪوهتراش گبربندن تي لوئس فليم ڪم ڪيو آهي ۽ ان کي گبربند ڪامپليڪس چوي ٿو.