ڪوٽڙي مغل ڪٿي آهي؟

تن جي ٽوليءَ سان يا اڪيلو ڀٽن ۽ وڻن ۾ نڪري ويندو هو. هن ئي دور ۾ شاهه سائينءَ جي ٻولي ۽ سندس مشاهدا سگهارا ٿيا.
هي اهي ئي ڏينهن ٿي سگهن ٿا جڏهن شاهه سائين ڀِٽن ۽ وڻڪار ۾ اڪيلائيءَ ۾ وڃي ويهندو هو، ڪڏهن ’شاهه جي ڪنڊي‘ وٽ ته ڪڏهن ’شاهه جو لئو‘ وٽ ته وري ڪڏهن ڀٽ تي. اهڙي ئي ڪنهن موقعي جي روايت آهي ته شاهه سائين هڪ ڀٽ تي اڪيلائيءَ ۾ وڃي ويٺو ۽ مٿانئس واري وري وئي جو شاهه حبيب کيس ڳوليندو اتي (ڀٽ شاهه جي اوڀر ۾ ’شاهه جو ڪنڊو‘ ماڳ تي) آيو ۽ نظر پوڻ تي امالڪ چيائين:
لڳـي لڳـي واءُ، ويــس انـگـڙ ا ڍڪــجي.
جواب ۾ شاهه سائين چيو:
پئي کڻي پساهه، پسڻ ڪارڻ پرينءَ جي

بيت ۾ ٿيل هيءَ گفتگو ٻاراڻي وهيءَ جي نه ٿي لڳي. هيءَ ڪنهن اونهي سمجهه وارن ماڻهن جا گفتا آهن، جيڪي شاهه حبيب جهڙي بزرگ جي سمجهه جهڙا ئي پڪا پختا آهن. ممڪن آهي ته هي اهي ئي ڏينهن هجن جڏهن شاهه حبيب، شاهه لطيف کي درويش هاشم شاهه (وفات: 1120هه (1708ع) سان ٻيهر ملائڻ جو فيصلو ڪيو هجي. ٽي سال اڳ درويش سان پهرين ملاقات مهل درويش شاهه لطيف کي ڏسي چيو هو ”حبيب جو پٽ پچي راس نه ٿيو آهي“ ان کان پوءِ شاهه لطيف لڳاتار ٽي سال رياضتون ڪندو رهيو. ٻي ملاقات لاءِ جڏهن شاهه حبيب کيس ساڳئي درويش وٽ وٺي ويو ته درويش چيو ”آئنده خود لطيف جو پنهنجو چراغ روشن ٿيندو!“ (هاڻي هن کي ڪنهن ٻئي جي رهنمائيءَ جي ضرورت نه آهي، پنهنجو رستو پاڻ ڳوليندو). ان مهل لطيف سائينءَ جي عمر19ـ18 سال هئي. ڪي صاحب شاهه حبيب ۽ شاهه سائينءَ جي گفتن کي مرزا مغل بيگ جي نياڻيءَ سان مجازي عشق جي حوالي سان ڏسن ٿا جو اتفاق سان هِي لڳ ڀڳ اهي ئي ڏينهن آهن جڏهن شاهه لطيف چيچ جهلي دعائي جملو چيو هو. پر مٿين شعري سٽ جي معرفت شاهه لطيف پنهنجي والد سان مجازي عشق جي حوالي سان ڪا ڳالهه ڪري! اهو والد جي ادب جي خلاف آهي. ان ڪري هن بيت کي به تصوف جي حوالي سان ڏسڻ گهرجي. ان شعري گفتگوءَ جا سال 1705 کان 1708ع مقرر ڪري سگهجن ٿا.
هڪ روايت مدن مست جي حوالي سان مشهور آهي. مدن مست به ڪوٽڙي مغل جو ويٺل هو. چون ٿا ته نوجوانيءَ جي ڏينهن ۾ هڪ ڏينهن شاهه سائين، مدن مست ۽ ٻيا دوست ڪراڙ ۾ وهنجي رهيا هئا ته مدن مست ڀٽائيءَ کي چيو ’لڪ لڪوٽي ٿا کيڏون، آئون ٽٻي ڏيان ته توهان مون کي ڳوليو، ۽ توهان ٽٻي ڏيو ته آئون توهان کي ڳوليان ــــ پوءِ مدن مست ٽٻي ڏني، شاهه لطيف کيس ڳولي ڪڍي آيو. مدن ٻيهر ٽٻي ڏني ۽ وڃي سرڳ ۾ لڪو، شاهه لطيف وري ٽٻي هنئي ۽ وڃي کيس سرڳ مان ڳولي ڪڍي آيو. مدن وري ٽٻي هنئي ۽ وڃي نرڳ ۾ لڪو. شاهه لطيف وري ٽٻي ڏني ۽ کيس اتان به ڪڍي آيو. پوءِ شاهه لطيف ٽٻي هنئي پر مدن مست شاهه لطيف کي ڳولي نه سگهيو، هن بهشت دوزخ، ست زمينون ۽ ست آسمان ڳوليا پر شاهه سائينءَ کي ڳولي نه سگيو. پوءِ ڪراڙ جي ڪناري تي اچي سڏ ڪيائين ته ’آئون نه ٿو ڳولي سگهان ... ٻاهر اچو!‘ پوءِ شاهه سائين ٻاهر آيو ته مدن پڇيو ’ڪٿي لڪ ڪئي هئي، ڪٿي هئا؟‘ شاهه سائينءَ چيو، ’آئون ته ڪيڏانهن به ڪونه ويو هئس، اتي ئي هئس، بس! پاڻيءَ سان پاڻي ٿي ويو هئس‘ مدن مست جي سماڌي شاهه سائينءَ جي پيرانديءَ کان درگاهه جي ديوار هيٺ اچي وئي آهي پر ان جو نشان قائم آهي.
مٿين روايت ڀلي ته حقيقت کان پرانهين ۽ راز رمز واري محسوس ٿئي پر شاهه سائين جي حوالي سان نوجواني وارن ڏينهن ۾ ڪراڙ تي اچڻ ۽ رمزن ڀريون ڳالهيون ڳالهائڻ تصوف جي اونهين ڳالهين ڏانهن اشارو آهي. هي به ڇوڪراڻي وهيءَ جو واقعو آهي، يعني اهي ئي 1705ع کان 1708ع وارا سال. ڀٽ جي ڏکڻ پاسي ڪراڙ ڍنڍ آهي جيڪا اڳي يارهن ٻارهن ايڪڙن ۾ هوندي هئي پر پاڪستان ٺهڻ واري وقت تائين ٽي ايڪڙ ويهه گهنٽا وڃي بچي هئي، هاڻي ته ماڳهي ٻه ايڪڙ ٽيهه گهنٽا وڃي بچي آهي. ’ڪراڙ‘ لفظ ڪِرڙ مان ڦٽو آهي جو هتي ڪرڙ جا تمام گهڻا وڻ هئا. ساڱري مان هڪ ڇاڙهه ڪراڙ جا ڪن ڀريندي هئي. درياهه جو وهڪرو ڀٽ جي اتر کان هو. ساوڻ جي ڏينهن ۾ هتي چؤطرف پاڻي پکڙجي ويندو هو ۽ وڏي وڻڪار ٿي پوندي هئي. مالوند ماڻهو مال ڪاهي ڀٽ تي اچي ويهندا هئا.

روايتن ۾ آيل هڪ ٻيو واقعو شايد انهن ئي ٽن سالن دوران ڪنهن ڏينهن جو آهي، جڏهن شاهه سائين هاڻوڪي ڀٽ شاهه تي (شايد ان هنڌ جتي هاڻي سندس حجرو آهي) هڪ وڻ جي جهنڊ ۾ اڪيلو عبادت ۾ مصروف هو ته هڪ جت جون ڏاچيون چرنديون اتي پهتيون ۽ اوپري پهر ڏسي ٽاهه کائي ويون هيون. ان جت جو نالو قلندر شورو پٽ صاحب ڏنو هو. جت ڊوڙندو پيءُ وٽ ويو ۽ کيس خبر ڏنائين جنهن تي سندس پيءُ صاحب ڏني ٻڌايس ’شاهه حبيب جو پٽ اڪثر هن جُوءِ ۾ ويراڳ ۽ بيخودي واري حالت ۾ اچي ويهندو آهي، جيڪڏهن ٻئي ڀيري هن کي ڏسين ته کانئس دعا گهرجانءِ!“