ڪوٽ جي ديوار

ڪوٽ جي ديوار
اتي ئي خدا آباد واري قلعي جو ڪجهه ٽڪرو (پنجاهه وال) اڃا قائم آهي. اها ديوار هن وقت 7 فٽ کن ويڪري ۽ گهٽ ۾ گهٽ 11 فٽ اوچي آهي. ڪوٽ جون ماپون ٻڌائين ٿيون ته اهو مرڪز کان هر طرف (گهٽ وڌ) هڪ ڪلوميٽر آهي. اها ديوار شهر جي چوڦير ڏنل هئي، جنهن جي ٻئي ڇيڙي تي ميان يار محمد جو مقبرو آهي. ان ئي ڪوٽ اندر هڪ ٻيو ڪوٽ لشڪري آهي. ان ۾ ميان جا لشڪري رهندا هئا. ٻئي ڪوٽ اندر ٽيون ڪوٽ ’ميان جي ماڙيءَ‘ کي ڏنل هو جيڪا ميان جي مقبري کي ويجهي آهي. اتي ئي کوهه جا نشان به آهن. 1768ع ڌاري هي شهر ڦِٽي ويو. هي ٽيئي قلعا ڪچا هئا.
هاڻي اسان جو رخ ميان يار محمد جي مقبري طرف هو. مقبري کان ٿورو اورتي هڪ وڻ هيٺان ٻه مينهون ڪِلن سان ٻڌل هيون ۽ انهن کي هُرڇَڻُ کان جهلڻ لاءِ مُنهن تي مُڇيون وِڌل هيون ته جيئن ڊِههُ نه ڪن، ڪنهن کي ٿُونو نه هڻن. شايد ڪجهه ڏنگيون هيون. هڪ مينهن ڀوري چالَ هئي، ان جي پيشانيءَ تي اڇو چٽو ڏاڍو سهڻو ٿي لڳو، ۽ ٻي ڪاري گوشي هئي! ٻنهي کي ڳچيءَ ۾ ڳانا ۽ گهنڊڻيون وڌل هيون. ٻئي چڱيون صحتمند هيون، ڪنهن شوقين مڙس جون پئي لڳيون. سامهون هڪ وڻ هيٺان ٻه جهونڙا پاڻ ۾ ڪچهري ڪري رهيا هئا. آئون انهن ڏانهن وڌي ويس،
”ادا اسلام عليڪم!“
”وعليڪم سلام! وعليڪم سلام!“ ٻنهي چيو.
”ادا مينهن جي سڃاڻپ ڪيئن ڪجي؟ مثال هي جو ٻه (مينهون) بيٺيون آهن ته انهن کي ڪهڙا نالا ڏجن؟“ مون بي ڌڙڪ سڌو سوال ڪيو.
”ان اڇي مينهن کي ’ڀُوري‘ سڏيندا آهيون، ’ڳاڙهي‘ به سڏيون! ... هڪڙيون ’بگيون‘ انهن کي چونداسين ’بگي ڀوڏي!‘ اها (سامهون) بگي ڀوڏي ‘ آهي. بگيون ٻيون آهن، ڀوڏيون ٻيون، وري لال ڳاڙهيون ... ان لاءِ چونداسين ’ادا هيءَ ڳاڙهي مينهن آهي!“ هڪ جهوني جواب ڏنو.
”سڱن جي حساب سان به مينهن جا ڪي نالا آهن؟“ مون ٻيو سوال ڪيو.
”ها! هڪڙيون ڪُنڍيون، ٻيون گوشيون، ڪي ڀِڏيون، ڪي ڦاڏيون ... هي سامهون بيٺل ٻئي مينهون گوشيون آهن ... ڪُنڍي مينهن جا سِڱ او هينئن وريل هوندا ...!“ هن هٿ جي اشاري سان ڀِڪوڙيل سوڙهو وڪڙ ڪڍي ڏيکاريو ”...گوشِيءَ جي سڱ جو وڪڙ ٿورڙو کليل هوندو! جيڪي ڀيڏيون هونديون، انهن جا سِڱ هيٺ وريل هوندا! ۽ جنهن جا سِڱ ڍڳي وانگر کليل هجن، اها ’ڦاڏِي‘ يا کُڊ!“ جهونو سڀ قسم ٻُڌائي ويو.
’انهن مان ڪهڙي مينهن ڀلي سمجهجي!“
ڪُنڍي ۽ گوشي سهڻيون مينهون آهن، جنهن جا چار ٿڻ هجن ۽ پري پري هجن ... انهن جو ملهه ئي ڪونهي!“ هن تعريف ڪئي.
”عمر جي حساب سان به ڪي نالا ٿين؟“
”ها! ڄائي ته وَڇ، لَڳ کان پهرين سڏبي ’ٽِهاڻِ‘، پهرين پيٽ سان سڏبي ’پهريات‘، ٻئي پيٽ سان ’ٻِيهڙ‘، ٽئين پيٽ سان ’ٽِيهڙ‘، ايئن ’چؤپيٽي‘، ’پنج پيٽي‘ ايئن پيٽ جي حساب سان سڏبيون ... پيٽ کان اڳ اهي ٽِهاڻيون آهن، معنيٰ اهي لَڳيون نه آهن ... لَڳي ته پوءِ ٿيندي پهريات!‘ همراهه ٻڌايو.
”ڪن مينهن کي ٿڻ گهٽ وڌ به ٿيندا آهن ڇا؟ ڪنهن کي رڳو هڪ ٿڻ به ٿئي ؟“ هاڻي انور به حال احوال ۾ شريڪ هو.
”هائو! شوقين ٿا لڳو ... هڪ ٿڻ واريءَ جي اسان کي خبر نه آهي، اها نه ڏٺي آهي، نه ٻڌي آهي. ٻن ٿڻن واريءَ کي چئون ’ٻِلهه‘ يا ’گهوڙِي ٻِلهه‘، ٽن ٿڻن وارين کي چئون ’ٽِلهه‘ ... اهي به جنسون آهن. ڪي سٺو کير ڏين 9ـ 10 ڪلو، ڪي گهٽ به ڏين ... باقي اهي شوق جون شيون آهن، انهن جي قيمت به گهڻي آهي.“
”هنن مينهن کي منهن تي ڪجهه ٻڌل آهي؟“ مون مُڇيءَ بابت پڇيو.
”اها مُڇي! ... سڀني ڍورن کي وجهي سگهجي ٿي. انهن سان اهو ٿيندو ته ڍورو وڙهندو ڪونه، ڪيڏانهن به زور ڪونه ڏينديون ... ٻيو، اسان پيرن ۾ به ٻڌاندا آهيون، ان کي ’پيکڙ‘ چوندا آهيون!“
مون جهونڙن کان موڪلايو جو باقي سڄي ٽيم ڪافي اڳتي نڪري وئي هئي. قادري صاحب ته فوٽ ڇڪي واپس موٽي رهيو هو. مون ميان جي مقبري طرف قدم وڌايا.