ڪيٽي بندر

ڪيٽي بندر

ٻيڙيون کارين مان کاريون بدلائينديون هڪ اهڙي جاءِ تي پهتيون جتي ڪجهه ئي مهينن کان هڪ نئين کاري تيار ٿي رهي آهي. اها في الحال ننڍڙي آهي. وچولي ماپ جي هڙهي کي ڏاڍي خبرداريءَ سان ان ناليءَ مان لنگهڻو پيو. مقامي ماڻهن ان ناليءَ کي اڃا ڪو به نالو نه ڏنو آهي. اها نالي ڪيٽي بندر لاءِ ننڍو رستو (Short Cut) ثابت ٿي. هڙهو ۽ ٻيڙيون ناليءَ مان نڪري وڏي ڍوري وٽ پهتا. سامهون ڪيٽي بندر جو شهر جيڪو هاڻي ننڍڙو ٿي وڏي ڳوٺ جيترو بچيو آهي، شام جي پاڇن ۾ نظر آيو. مان اهو طئي ڪري نه سگهيس ته اها شام اڄوڪي ڏينهن جي هئي يا ڪيٽي بندر جي چوٿين جنم جي؟
ڪيٽي بندر، هن کان اڳ ٽي ڀيرا تباهه ٿي چڪو آهي. پهريان ٽي ڀيرا سنڌوءَ ٻوڙيو هو پر هاڻي ان ڪري تباهه ٿي رهيو آهي ته، سنڌوءَ ڪيٽي بندر کان منهن موڙي ويو آهي، هتي پهچڻ کان پوءِ اسان جي اها غلط فهمي دور ٿي وئي ته ڪيٽي بندر درياهه جي ڇوڙ تي آهي. اڄڪلهه ڪيٽي بندر اپٻٽ وانگر چئن پاسن کان پاڻيءَ ۾ وڪوڙيل آهي، سو به اهڙيءَ طرح جو جڏهن سمنڊ چڙهندو آهي تڏهن ڪيٽي بندر جي بازار ۾ گوڏي جيترو پاڻي بيهي ويندو آهي. جڏهن پاڻي لهندو آهي ته گپ رهجي ويندي آهي.
ڪجهه وقت اڳ، جنرل جهانداد خان جي دور ۾ شهر کي ٻن طرفن کان بچاءُ بند ٻڌو ويو هو، جنهن ڪري شهر جو ڪجهه حصو سامونڊي دهشتگرديءِ کان بچي وڃي ٿو. اڄوڪو ڪيٽي بندر، سٺ ستر سال پراڻو آهي، ان کان اڳئين شهر جا نشان ٿورو پرڀرو ڪٿي ڪٿي موجود آهن، ان کان پراڻا ڪيٽي بندر جا ٻه شهر ڌٻڻين ۾ ۽ کارين ۾ غرق ٿي چڪا آهن. انهن شهرن جي هڪ سر به نٿي لڀجي. اڄوڪي ڪيٽي بندر تي بيهي تصور ڪري سگهجي ٿو ته ايندڙ پنجاهه سالن کانپوءِ هتي ڇا هوندو ۽ ڇا نه هوندو_ مان سنڌ جي هڪ شهر کي سڪرات ۾ ڏسي رهيو آهيان.
1947ع ڌاري ڪيٽي بندر جي آدمشماري پنجويهه ٽيهه هزار هئي، ۽ هاڻي مشڪل سان ٻه اڍائي هزار ماڻهو هوندا. جڏهن کان مٺو پاڻي ختم ٿيو آهي، ماڻهن لڏڻ شروع ڪيو آهي. اڳي سڄو سال مٺو پاڻي هوندو هو، پوءِ گهٽجي سال ۾ ٽي چار مهينا ٿيو ۽ هاڻي ... هاڻي ته هڪ ڦڙو به ناهي.
پيئڻ جو پاڻي ست اٺ ميل پري امام پٺو واٽر سپلاءِ مان اچي ٿو. اهو پاڻي اڏيرو برانچ مان اچي ٿو. پاڻيءَ جي اها پائيپ لائين 35 هزار فوٽ ڊگهي آهي ۽ زمين ۾ چار فوٽ هيٺ پوريل آهي، اها پائيپ لائين ڪنهن اهڙي مٽيريل جي آهي جنهن کي ڪلر نه کائي، پر ڪلر اها ظالم شيءِ آهي جيڪا سڀ ڪجهه کائي ويندي آهي. جيتوڻيڪ هتي واٽرسپلاءِ انتظام بابت اسان کي ٻڌايو ويو پر اسان کي اهو به ٻڌايو ويو ته هتان جا ماڻهو پيئڻ لاءِ پاڻيءَ جا ٽينڪر گهرائيندا آهن، جيڪي ٻگهاڻ، ساڪري، يا ٻهارا کان پاڻي آڻين ٿا.
”ڪيٽي بندر کي سامونڊي کارو پاڻي ڇو وڪوڙي ويو آهي؟“ اسان جڏهن اهو سوال مقامي ماڻهن کان ڪيو ته هنن اجهو هيئن چيو، ”سائين جڏهن سکر بئراج پيو تڏهن چار آنا فرق پيو، پوءِ غلام محمد بئراج گڊو بئراج پيا ته، سمنڊ جو دٻاءُ وڌي ويو ۽ ملڪ ڦٽڻ شروع ٿي ويو.“ مون کي خبر ناهي ته آبپاشي کاتي جي عملدارن وٽ ڪهڙو دليل آهي؟ پر اهو سچ آهي ته هر هنڌان اها دانهن ٻڌجي ٿي ته بئراج پوڻ سبب ڊيلٽا ۾ وڏي ماحولياتي تبديلي آئي آهي.
بئراج پوڻ کان اڳ، ڪيٽي بندر لڳ هزار ٽن ڳاڙهو چانور پيدا ٿيندو هو، جيڪو جهازن ۾ ڀرجي ڏيهان ڏيهه ويندو هو. هاڻي تعلقي ۾ انهن هنڌن تي جتي بئراج جو پاڻي پهچي ٿو، آبادي ٿئي ٿي، باقي ڪيٽي بندر جي چوڌاري ميلن ۾ سڄو ملڪ کارو ٿي ويو آهي. تعلقي ۾ بئراج ايراضيءَ ۾ ڪيلا، ٽماٽا، مرچ، اڇا ۽ ڳاڙها چانور، ڪڻڪ، اڙد، مٽر، ڪمند ۽ جَوَ ٿين ٿا، باقي شهر جو حال هيڻو آهي. شهر، واپاري ڪار ڪرت جي لحاظ کان سڄي تر ۾ فقط 9_ هزار ماڻهن لاءِ اهميت رکي ٿو. هتي هڪ ٿاڻو آهي، اسسٽنٽ مختيار ڪار به ويهي ٿو، چار اسڪول آهن ٻه پرائمري ۽ ٻه مڊل_ ڇوڪرن جا جدا ڇوڪرين جا جدا_ هاءِ اسڪول هاڻي منظور ٿيو آهي. شاگرد، في الحال ٻگهاڻ پڙهڻ وڃن ٿا.
شهر جي بازار ننڍڙي آهي ايتري ننڍڙي جو ڪنهن ”بندر“ کي نٿو سونهين.سچ پچ ته ڪيٽي بندر هاڻي وڃي ڪيٽي پتڻ رهيو آهي، سو به الائي گهڻا ڏينهن! شهر ۾ هڪ وڏو دڪان ريزڪي واپار جو آهي. هن دڪان تان سڀ ڪجهه ملي ٿو. اٽي دال کان وٺي ضرورت جي هر شيءِ تائين. هتان، شهري ماڻهو ايتري خريداري ڪو نه ڪن جيتري بند تي آيل هڙهي وارا ڪن ٿا. جڏهن هڙهي وارن جو راشن ختم ٿئي ٿو يا هو پنهنجي مڇي، ڪيٽي بندر واري ڪانٽي تي تورائي ڪراچي اُماڻي، ٻيهر سمنڊ ۾ وڃڻ جو سانباهو ڪن ٿا، تڏهن هن ريزڪي دڪان تان سينڌو سامان خريد ڪن ٿا. سچي ڳالهه ته اها آهي ته، انهن ٻن چئن هڙهن جي آمد هن شهر کي ”آڪسجن چيمبر“ فراهم ڪيو آهي.
شهر ۾ هڪ اڌ ننڍڙي هوٽل تي چانهه ملي سگهي ٿي، پڪوڙا به ملن ٿا. پان ٻيڙيءَ جو دڪان به آهي پر سڀ کان مشهور دڪان حلوي جو آهي. واهه تازو حلوو ... سچ پچ ههڙو حلوو مون ڪٿي نه کاڌو. ڇا ڪو سوچي سگهي ٿو ته ٻن اڍائن هزارن جي آبادي واري ڳوٺ ۾ هڪ دڪان تان روزانو ٽيهه چاليهه ڪلو حلوو وڪامجندو هجي! ڪيٽي بندر جي سوکڙي اهو حلوو ئي ٿي سگهي ٿو. جنهن جي قيمت اڄوڪي تاريخ ۾ 34 رپيا ڪلو آهي. انهن ٻن دڪانن کانپوءِ ٽيون نمبر ڪمائي پان ٻيڙيءَ واري جي هوندي، لاڙ ۾ پان کائڻ جو رواج چڱو خاصو آهي پر مان ڀانيان ٿو ته ڪيٽي بندر جا ماڻهو فقط پان تي گذارو ڪن ٿا. هڪ همراهه ٻڌايو ته، هو سڄي ڏينهن ۾ پنجويهه ٽيهه پان کائي ٿو. ڪي ماڻهو چاليهه پنجاهه به کايو وڃن. اسان اڍائين ٽن سالن جي هڪ ننڍڙي ڇوڪريءَ کي پان کائيندي ڏٺو. هڪ اندازي موجب تعلقي ساڪري ۽ ڪيٽي بندر ۾ چار مڻ پان وڪامجي ٿو.
ڪيٽي بندر ۾ نه چوري آهي، نه نشو، نه نانگ، نه بلا پر گندگي بي حد آهي سبب فقط اهو آهي ته، شهر بنهه نظرانداز ٿيل آهي. ڊرينچ نه هئڻ ڪري بي شمار مکيون آهن. شهر ۾ سڀ کان سهڻي عمارت مسجد جي آهي، جنهن ۾ جنريٽر به آهي، باقي شهر ٿوري دير کان پوءِ اونداهيءَ ۾ ٻڏي ويندو. دنيا ۾ ائين ئي آهي، هر هنڌ عبادت گاهه وڌيڪ سهڻي هوندي آهي_ ڀلي ته سڄو ڳوٺ ڪکن سان ٺهيل هجي، عبادتگاهه تي رنگ روغن ضرور ٿيل هوندي آهي.
شهر تي پيپلز پارٽيءَ جو اثر آهي، هنڌ هنڌ نعرا لکيل آهن. ”سنڌين جي تقديرـ بينظير بينظير.“”جي