ڪيٽي بندر

ئي ڀٽو ... بينظير ڀيڻ“ ماڻهو پيپلز پارٽيءَ لاءِ ديوانا آهن، اها ٻي ڳالهه آهي ته، شهر جي هر گهٽيءَ ۾ هر گهر ٻڌائي ٿو ته، ڪنهن به سياسي پارٽيءَ ۽ ڪنهن به حڪومت هتي ڪجهه به نه ڪيو آهي. سچ پچ ته جيڪڏهن ڪجهه ٿيو آهي ته، اهو ان ماڻهوءَ جي دور ۾ ٿيو آهي جيڪو ڪنهن کي به پسند ناهي. منهنجو اشارو بچاءُ بندن ڏانهن آهي. واٽرسپلاءِ اسڪيم به سرڪاري سطح تي ناڪام ٿي وئي آهي. هاڻي يونيسف وارا ڪم پيا هلائين.

سج اولهه طرف کارين ۾ ٻڏڻ لڳو ته اسان هڪ ڀيرو وري ”بندرگاهه“ جو جائزو وٺڻ لاءِ نڪتاسين. اِتي ڪجهه به ڪو نه هو، اهو هڪ ڀڙڀانگ بندر هو، جتي ڪا لالٽين به نٿي ٻري. ڪنهن زماني ۾ هتي پرڏيهي غوراب به اچي بيهندا هئا، مال لهندو ۽ چڙهندو هو پر هاڻي ... چار پنج ٻيڙين تانگهي پاڻيءَ ۾ ڦاٿل آهن، پنج يا ڇهه ٻيڙيون وڏي پاڻيءَ ۾ بيٺيون آهن، ستين ٻيڙيءَ ڪنڌيءَ تي لڳڻ لاءِ مناسب جاءِ پئي ڳولهي. سج لهڻ جو منظر کڻي ڪيڏو به سهڻو هجي پر جڏهن ان ڳاڙهسري آڪاش هيٺ، ڪيٽي بندر ڏسجي ٿو ته اها ڳاڙهاڻ ڦٽيل دل جي محسوس ٿئي ٿي.

ڪيٽي بندر ۾ ڪاٺين جا گهر ٺاهي رهڻ جو رواج آهي. محمد نعيم ميمڻ ٻڌايو ته، ڪاٺيءَ جا گهر پڪي گهر کان انڪري بهتر آهن جو اهي سياري ۾ نه ايترا سرد آهن ۽ نه اونهاري ۾ ايترا گرم. نعيم ميمڻ جي اها راءِ انڪري دل سان نه لڳي جو ڪيٽي بندر سمنڊ کي ويجهو آهي. سامونڊي ڪنڌي اونهاري ۾ گهٽ گرم ۽ سياري ۾ گهٽ ٿڌي هوندي آهي. البت هن ٻڌايو ته جيڪڏهن ڪاٺ جي گهر جي حفاظت ڪجي ته، پنجويهه ٽيهه سال هلي ٿو. آرسي سي جي عمر ان کان ڪجهه وڌيڪ آهي ۽ پڪسريءَ جي ان کان وڌيڪ. اوڏڪي ڀت يا ڪچ سري هتي جٽاءُ نٿي ڪري، سيڪ سبب جهٽ اچيو ڦهڪو ڪري. اسان شهر ۾ آر سي سي جي هڪ عمارت ڏٺي، جيڪا 1961ع ۾ ٺهي. ان عمارت کي ڪلر ڪينسر وانگر وڪوڙي چڪو آهي.

هڪ همراهه ٻڌايو ته، تازو نيويءَ جو هڪڙو جهاز حجامڙو کاريءَ ۾ اچي بيٺو هو. انهن سان گڏ هڪ هيليڪاپٽر به هو. جهاز وارن فوجين، ماڻهن کي ٻڌايو هو ته، هنن کي ڪيٽي بندر تي ننڍڙي جيٽي ٺاهڻ لاءِ سروي پئي ڪيو ته جيئن مڇيءَ جو ڪاروبار وڌي. ان لاءِ جيڪڏهن ضرور سمجهيائون ته کاريءَ جي کوٽائي ڪري ان کي اونهو به ڪندا. ڪيٽي بندر جا ماڻهو آسرو رکيو ويٺا آهن ته ان سروي کان پوءِ ڪيٽي بندر جي وڃايل رونق موٽي ايندي پر اسان جي هڪ نوجوان دوست جو خيال آهي ته، نيويءَ وارا مختلف کارين جي اونهائي ماپڻ آيا هوندا ته ڪٿي کاريءَ جي اونهائي ايتري ته ناهي جو هندستان جي ڪا آبدوز اندران ئي اندران ڪنهن کاريءَ ۾ لڪي بيهي سگهي! بچاءَ جي نقطي کان نيويءَ وارا ائين ڪندا هوندا. پڪ سان هيليڪاپٽر ۽ جهاز ۾ اهڙا سسٽم لڳل هوندا، جن کتري وارين جاين جي رپورٽ تيار ڪري ڇڏي هوندي، پر ويچارا ماڻهو بندر جي رونق موٽڻ جي آسري ۾ ويهي رهيا آهن.

هڪ ٻئي اطلاع موجب، بلوچستان ۽ سنڌ ۾ سمال پورٽ ڊيولپمينٽ اٿارٽي نالي هڪ ادارو ٺاهيو ويو آهي، جنهن جي رٿا آهي ته، ننڍن بندن کي ترقي ڏياري فلوٽنگ فريزرز جي سهوليت ڏجي ته جيئن ننڍيون ٻيڙيون کارين مان گانگٽ جهلي وٽن جهازن تي پهچائين، اها رٿا، جپان جي ذهني پيداوار آهي. ان سان ٻيو ڪجهه ٿئي يا نه ٿئي سنڌ ۾ گانگٽن جون قيمتون اڃا وڌي وينديون، ڇو ته جهليل گانگٽ سنڌ جي مارڪيٽ ۾ وڪرو ڪو نه ٿيندا.

ايڇ_ٽي سورلي ”شاهه عبداللطيف آف ڀٽ“ ۾ هندستان جي هن مکيه واپاري شهرن جو ذڪر ڪيو آهي انهن ۾ ٺٽو به شامل آهي. سنڌو ڊيلٽا يا سنڌوءَ جي سمنڊ سان لاڳاپي سبب ٺٽو، پنجاب ۽ افغانستان جي واٽ ۾ اهم شهر هو. اها ٺٽي جي خوش نصيبي به هئي ته بدنصيبي به. ٺٽي کي ان جي جاگرافيائي بيهڪ سبب جڏهن تڏهن ڏک سک ڏسڻا پيا آهن.

پر ڇاڪاڻ ته، ٺٽي تائين وڏا سامونڊي جهاز پهچي نٿي سگهيا، ان ڪري مکيه سامونڊي کارين تي وڏا بندر ٺهيا، جتان سامان تراکڙين ٻيڙين ذريعي ٺٽي، ملتان ۽ افغانستان نيو ٿي ويو. ساڳيءَ طرح روانگي واپار به ائين ئي ٿيو. ان سبب ڪري سنڌو ڊيلٽا ۾ مختلف بندر ٺهيا. جڏهن درياهي لٽ سبب هڪڙا بندر وڏن ٻيڙن جي قابل نه ٿي رهيا ته ڀرپاسي ۾ ئي ڪنهن نئين کاريءَ تي ڪو نئون بندر ٺاهيو ٿي ويو.

جڏهن ايسٽ انڊيا ڪمپني ۽ پورچوگيز، واپاري ٻيڙين رستي هندستان پهتا ته هندستان جي گهريلو صنعت کي يورپ جي مارڪيٽ ملي وئي. هندستان مان سوٽي ڪپڙو لڳ ڀڳ هڪ سؤ سالن تائين يورپ ويندو رهيو، پر پوءِ اولهه وارا ملڪ صنعتي ترقي ۾ ايڏا اڳڀرا ٿي ويا جو اتي صنعتي انقلاب اچي ويو ۽ هندستان پاڻ يورپ جي مارڪيٽ ۾ بدلجي ويو. سورلي لکي ٿو ته، 1600ع کان 1750ع تائين هندستان جي صورتحال بهتر رهي. ڏٺو وڃي ٿو ته اهو ئي دور آهي جڏهن سنڌو ڊيلٽا ۾ هڪ ٻئي پويان نيون نيون بندر گاهون ٺهيون. سٽ واري صنعت ان وقت ڪيتري سگهاري هئي ۽ ان کان پوءِ ڪيڏو زوال ڏٺائين، ان جو اندازو ان مان به هڻي سگهجي ٿو ته، شاهه لطيف ”سر ڪاپائتي“ ۾ سُٽ واري صنعت کي علامتي انداز ۾ بيان ڪيو. هتي اهو ذهن ۾ رکڻ ضروري آهي ته، بئراج کان اڳ ڪپهه جي پيداوار سنڌوءَ جي ڪنڌين وارن علائقن ۾ هئي يا جتي جتي تڏهوڪو پنجاب ۽ سنڌ وارو نهري سرشتو مؤثر هو. ان زماني ۾ لاڙي بندر مشغول بندر هو، ان بندر تي هڪ س‍ؤ کن ٽي سؤ ٽن وزني جهاز لنگر هڻي ٿي سگهيا. اتان جا واپاري انتظام ايترا سٺا هئا جو 1636ع ۾ ايسٽ انڊيا ڪمپنيءَ ان جي تعريف ڪئي هئي.

شاهدين موجب سترهينءَ صديءَ جي وچ ڌاري لَٽَ وڌڻ سبب لاري بندر جي اهميت گهٽجي وئي. ان وقت اورنگزيب لاري بندر ويجهو ئي اورنگا بندر ٺهرايو. اهو زمانو 52_ 1648ع وارو آهي، جڏهن اورنگزيب ملتان جو گورنر هو. ان کان پوءِ هڪ ٻيو بندر ”شاهه بندر“ جي نالي سان ٺهيو. انهن بندرن جو ٺٽي کان عام طور تي پنڌ لڳ ڀڳ چاليهه ميل هو. تڏهوڪي ڊيلٽا ۾ ٻه خطرا هوندا هئا، هڪ ڌاڙيل ۽ ٻيو درياهي لَٽ. واپار هندو سيٺين ۽ دلالن جي هٿ ۾ هو. ڊيلٽا رستي سنڌ مان ڪپهه ۽ سوٽي ڪپڙي سميت گيهه، نير، چانور، ريشمي ڪپڙو، لوڻ، اُن ۽ خشڪ ميوو ايندو ويندو هو.

75_1758ع تائين ٺٽي کي مرڪزي حيثيت هئي، پر ان جي زوال جا سبب پيدا ٿيڻ لڳا هئا ڇو ته، ڪراچي ۽ حيدرآباد اڀري رهيا هئا. هوڏانهن شاهه بندر به لٽ سبب ڦٽندو ٿي ويو. 1842ع تائين ٺٽو پنهنجو عروج بنهه وڃائي ويٺو هو. ان وقت ڪراچي اهم بندر ٿي چڪو هو ۽ حيدرآباد جي آبادي پنجٽيهه هزار ٿي چڪي هئي. واپاري لحاظ کان سنڌ مان سوٽي ڪپڙي جو روانگي واپار ختم ٿي چڪو هو، قلمي شوري جو واپار به ارڙهين صديءَ سان گڏ ختم ٿي ويو.

ڊاڪٽر سورلي، شاهه بندر جي نظرانداز ٿيڻ جو هڪ ٻيو سب