ڪَنڊيءَ ۾ ٽنگيل کلون، کوپڙيون ۽ هڏا

ڪَنڊيءَ ۾ ٽنگيل کلون، کوپڙيون ۽ هڏا

آئون کيرٿر ۾ قديم نقاشيءَ جي کوج ۾ هڪ ڀيرو وري نئه ڪڪڙاڻيءَ جي واٽ سان ڪاري ڪوٽ طرف وڃي رهيو هئس. واهي پانڌيءَ کان 6-7 ڪلوميٽر ڏکڻ ڏکڻ اولهه ۾ اينٿروپالاجيءَ جي شاگردن لاءِ ڪجهه حل نه ٿيل سوال ڪنڊيءَ جي وڻ تي ٽنگيل هئا. اهي سچ پچ ڪنڊيءَ ۾ ٽنگيل هئا. جيپ، جيئن ئي رحيم شاهه قبرستان وٽان لنگهي عزيز رستماڻيءَ جيپ کي بريڪ هنئي، ”هِتي به ڪجهه ’عجيب‘ آهي، ڏسندا هلون؟“ مون هائوڪار ڪئي ڇاڪاڻ ته ان عجيب شيءَ تي منهنجي نظر به پئجي چڪي هئي. هيءَ واقعي عجيب ڳالهه هئي، گهٽ ۾ گهٽ مون لاءِ بنهه نئون مشاهدو هو.

سامهون ڪنڊيءَ جي وڻ تي، مختلف شاخن تي هڪ درجن کان وڌيڪ رڍن ٻڪرين جون کلون ٽنگيون پيون هيون ۽ ماحول ۾ پُراسراريت پکيڙي رهيون هيون. آئون تجسس وچان پاڻ کي جهلي نه سگهيس ۽ ان اڪيلي ڪنڊي ڏانهن وڌيس جيڪا قبرستان جي ٻاهرين حد وٽ اڪيلي بيٺي هئي.

مون ڪجهه قديم مندر ڏٺا آهن، جتي ماڻهو ڪالي، شڪتي ديوي جي گڦائن ۽ (يا) شو لِنگم تي رت هاري کين ريجهائيندا آهن. آڳاٽن متن جي پوئلڳن جو خيال آهي ته ان ريت ڪي آتمائون رت تي ريجهن ٿين ٿيون ۽ اهي پاڻ کي رتو رت ٿيل ٽڪرين يا پٿر سان ٽڪرائي وڌيڪ سگهه حاصل ڪن ٿيون، ۽ ان ريت قرباني ڏيندڙ پوڄاريءَ جون خواهشون پوريون ڪرڻ هنن لاءِ لازمي ٿي وڃي ٿو.

هِتي خشڪ پشمي کلون، جانورن جون کوپڙيون ۽ هڏيون لاشن وانگر ايئن ٽنگيل هيون، ڄڻ ڪا ڏائڻ هتي کلون جمع ڪندي رهي آهي يا ڪٿان اهي جانور کڻي هتي انهن جو گوشت کائي، انهن جون کلون ٽنگي ويندي آهي.

”هيءُ سڀ ڇا آهي؟“ مون رستماڻيءَ کان پڇيو.

”ماڻهو هتي باسون باسيندا آهن، ۽ مراد پوري ٿيڻ تي واعدي موجب جانور جي قرباني ڪندا آهن!“ رستماڻيءَ چيو ”۽ پوءِ گوشت پاڻ ۾ ورهائي خيرات ڪندا آهن. باقي کلون ۽ کوپڙيون هتي پير صاحب جي ڪنڊيءَ تي ٽنگي ويندا آهن!“

”هي بزرگ ڪير آهي ۽ تاريخ ڇا اٿس؟“ مون پڇيو.

”هن کي رحيم شاهه چون ٿا، باقي ڪا به خبر نه آهي. هي گُـهراماڻي جمالين جو قبرستان آهي، پر هتي مرادن لاءِ جمالين جا ٻيا پاڙا به ايندا آهن … ماڻهو هتي کلون ڇو ٿا ٽنگين؟ اهو به پتو نه آهي“.

مون ماحول جو جائزو ورتو. هي اڪيلي ڪنڊي ڪجهه هيٺاهين ميدان تي هئي، قبرستان ڪجهه مٿاهينءَ تي آهي. قبرستان ڪافي وسيع آهي، نيون ۽ پراڻيون قبرون اٿس. رحيم شاهه جي قبر تي جمالين تازو هڪ ڪوٺڙي ٺهرائي آهي، اڳي ڪو مقبرو وغيره به ڪو نه هو. ڪي ٻيون پراڻيون قبرون به آهن جن تي سائو يا اڇو رنگ ٿيل آهي. باقي عام قبرن تي پٿر، اڻگهڙيل بلاڪ ۽ پٿريون ميڙي رکيون ويون آهن ؟

”هيءَ ڪَنڊي هتي اڪيلي ڇو آهي؟“ منهنجي ذهن ۾ سوال اڀريو. ”کلون ٽنگڻ لاءِ!“ منطقي جواب آيو (ڇاڪاڻ ته اها اڪيلي آهي، ۽ ان تي کلون ٽنگيل آهن“.

”ته ڇا هتي اصل کان هڪ ئي ڪَنڊي هوندي، ٻيون ڪَنڊيون ڪڏهن به ڪو نه هيون؟“

”ايئن ڪيئن ٿو ٿي سگهي؟ مقامي ماڻهن ٻيون ڪنڊيون وڍي ٻاري ڇڏيون هونديون. بس، هيءَ هڪڙي ان لاءِ بچائي اٿن ته رحيم شاهه تي قربانيءَ جون کلون ان تي ٽنگيون وڃن! ايئن ڪنڊيءَ جي حياتي بچي وئي آهي!“ مون دليل ڊوڙايو. پوءِ، ان ڪنڊيءَ، ان ڪنڊيءَ تي ٽنگيل کلن ۽ قبرستان جون تصويرون ورتيون ۽ هڪ مقامي ماڻهوءَ جنهن جي سڄي عمر واهي پانڌيءَ ۾ گذري آهي، کان پڇيم ”ڇا هتي هيءُ اڪيلو بزرگ آهي؟“

”نه، هتي واهيءَ ويجهو ٻه ٻيا بزرگ به آهن، جن مان چون ٿا ته وِيڍل شاهه رحيم شاهه جو ڀاءُ هو. اهي گهڻو اڳي، هتي ڪنهن ’ولايت‘ (ڏورانهين ملڪ) کان آيا هئا ۽ سَيد هئا. انهن جي وڏي عزت هئي. وِيڍل شاهه جا وار ايترا وڏا هئا جو کُڙين تائين ايندا هئا ... وِيڍل شاهه لاءِ مشهور آهي ته هُو شهيد ٿيو هو. اهو واهي پانڌي کي ويجهو دفن ٿيل آهي“.

هنن درويشن جون ڳالهه ٻڌي مون کي ٻه ٽي ڳالهيون دلچسپ لڳيون (1) گمنام درويشن جي ’شاهه‘ طور مشهوري، جيئن گاجي شاهه جيڪو ’کوسو‘ هو يا جيئن شاهه گودڙيو جيڪو ’ابڙو‘ هو (پنجاب يونيورسٽي جي ذخيره شيراني ۾ محفوظ مخطوطي ۾ عبدالله شاهه گودڙيي بابت صفحي 33 تي هن ريت لکيل آهي ”ميان عبدالله شاهه گودڙيا ابڙا“. (حوالو؛ رهاڻ هيرن جي کاڻ:جلد پهريون ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ). (2) قربانيءَ کانپوءِ رڍن ٻڪرين جون کلون ڪَنڊيءَ ۾ ٽنگڻ. (3) ڪنڊيءَ جو اڪيلو وڻ ۽ (4) ويڍل شاهه جو نالو (ڪي ماڻهو سندس نالو وِيڌل شاهه ٻڌائين ٿا). فقير جا اهي ٻئي نالا صفتي آهن، جيڪي سندس حياتيءَ جي خاص پهلوءَ ڏانهن ڌيان ڇڪائين ٿا. جيڪڏهن اهو نالو ’ويڌل‘ آهي ته پوءِ ان جو بنيادي لفظ ’ويڌ‘ آهي جنهن جي معنيٰ آهي، ’ڏک، آزار، ڏک، سختي، ويڙهه، دشمني، گهاءُ‘ وغيره. هِنديءَ ۾ وَڌُ جي معنيٰ آهي ’قتل‘. جيڪڏهن اهو لفظ ’وِيڍل‘ سمجهيو وڃي ته به اهو ’وڍيل‘ جي بگڙيل صورت پيو لڳي. ’وڍيل‘ معنيٰ ٻه اڌ ٿيل، گهايل، زخمي يا شهيد وغيره. ٻنهي صورتن ۾ ويڍل شاهه ’شهيد يا قتل‘ ٿيل آهي.

بظاهر ايئن ٿو لڳي ته هنن ٻنهي ڀائرن کي هتي ڪنهن خاص ذميواريءَ تي مقرر ڪيو ويو هو. جيڪڏهن لفظ ’وڍيل‘ جي معنيٰ امڪان کي ويجهي آهي ته پوءِ ايئن چئي سگهجي ٿو ته هو صاحب 18هين صديءَ ۾ قتل ٿيو هوندو. ان وقت هتي مکيه بلوچ قبيلا جهڙوڪ جمالي، لغاري ۽ کوسا هئا، جن جا پاڻ ۾ اختلاف ۽ تڪرار به هئا ته پاڙي ۾ ٻيا مخالف قبيلا جهڙوڪ پنهور ۽ بروهي به هئا. ممڪن آهي ته ڪنهن تڪرار ۾ وِيڍل شاهه ’شهيد‘ ٿي پيو هجي! ممڪن آهي ته ميان وال فقيرن جو خود سيوهڻ سرڪار سان ڪو معرڪو ٿي پيو هجي!

ان هوندي به اهو سوال اڌورو رهجي ٿو وڃي ته آخر ڪنڊيءَ جي وڻ تي کلون ۽ مُنڍيون ڇو ٿيون ٽنگيون وڃن؟ قرباني ڪندڙ قبائلي ايئن به ڪري پيا سگهن ته گوشت وانگر کل ۽ منڍي به ڪنهن غريب غربي کي خيرات ڪري ڇڏين، جيئن عام طور تي قربانيءَ جون کلون خيرات ڪيون وينديون آهن!

سنڌ ۾ روايتي طور ڪَنڊيءَ کي ڪجهه روحاني اهميت آهي. عام طور تي سمجهيو ويندو آهي ته جيڪڏهن ڪنهن ماڻهو کي بخار نه ڇڏيندو هجي، يا ڪا بيماري هجي ته ان کي گهرجي ته اهو ڪنهن پرانهين هنڌ تي ڪا اڪيلي ڪنڊي ڳولي، ان کي ڀاڪر پائي. ايئن ڪرڻ سان سندس بيماري بخار فوري طور لهي ويندو ۽ هو نوبنو ٿي پوندو. ان ريت ڪنڊيءَ ۾ علاج جي پراسرار روحاني طاقت آهي. مون ڏٺو آهي ته هندو لوڪ به ڪنڊيءَ کي ڪالي ماتا سان نسبت ڏيندا آهن. پر هتي رحيم شاهه وٽ ته ميلن تائين ڪاليءَ جي حوالي سان اهڙو ڪو به نالو نشان ڪو نه هو. هائو! کيرٿر ۾ اسانکي ڪجهه اهڙا آثار ضرور نظر اچن ٿا، جيڪي آڳاٽيون قربان گاهون آهن. ان مان ڪي قربان گاهون ته اڃا تائين قربانيءَ جي اڏيءَ طور ڪم اينديون آهن، اهي نئنگ، بگاشير ۽ ڇِنيءَ وٽ آهن. انهن حوالن جي باوجود اسان کي رحيم شاهه جي ڪنڊيءَ تي ٽنگيل کلن ۽ منڍيءَ بابت ڪو ٻيو مناسب ثبوت يا جواز ڳولڻو پوندو.

منهنجي خيال ۾ رحيم شاهه