ڪَنڊيءَ ۾ ٽنگيل کلون، کوپڙيون ۽ هڏا

ميان وال تحريڪ جو ڪو فقير هو، جيڪو ضروري نه آهي ته سيد به هجي. اسان وٽ اهڙا ڪجهه مثال موجود آهن جن مان پتو پوي ٿو ته جن فقيرن کي شاهه ۽ سيد چيو ويو آهي، اهي سيد نه هئا پر مقامي بلوچ ۽ سماٽ فقير هئا. . اصل ۾ ميان وال تحريڪ ۾ شامل اهم فقير جيڪي ميان نصير جي خاص دائري ۾ شامل هئا، انهن کي جڏهن ڪي انتظامي ۽ تنظيمي ذميواريون سونپيون ٿي ويون، تڏهن کين ’شاهه‘ جو لقب ڏنو ٿي ويو. انهن جي حيثيت سپهه سالارن يا وزيرن جهڙي هئي. اهڙا دائرا ميان نصير کان پوءِ به ٺهندا رهيا آهن. لفظ ’شاهه جي وضاحت لاءِ جيئن مٿي گاجي شاهه ۽ شاهه گودڙيي جو ذڪر ڪيو ويو، ڪجهه ٻيا مثال به آهن، جيئن شاهه پنجو ’ڏهوٽ‘ آهي، عنايت شاهه ’رند‘ (يا ) آهي، بهليل شاهه غالباً ’ڪلوئي‘ آهي ۽ شاهه بهارو جنجهڻ آهي. اهي فقير17 ۽ 18 صديءَ سان تعلق رکن ٿا، انهن مان ڪي ميان نصير محمد جي دور جا آهن ته ڪي پوءِ ميان غلام شاهه ڪلهوڙي جي وقت جا آهن. ان پس منظر ۾، ممڪن آهي ته رحيم شاهه فقير ميان وال حڪومت طرفان علائقي ۾ محصول جي وصوليءَ لاءِ مقرر عملدار هجي، شايد وِيڍل شاهه فقير سندس ڀاءُ يا ممڪن آهي ته انتظامي معاملن ۾ گڏيل طور ذميوار عملدار هجي.
جيئن ته هيءُ علائقو پوکيءَ ۽ فصلن وارو نه پر باراني آهي، انڪري هتان جي مالوند ماڻهن کان (مقرر شرح مطابق) ٽيڪس طور رڍون ٻڪريون وٺي سرڪاري خزاني ۾ جمع ڪيون ٿي ويون. هي ڊيوٽي ڪافي خوش اسلوبيءَ ۽ احتياط سان ادا ٿيندي رهي هوندي. ممڪن آهي ته مالدار ماڻهو پاڻ تي مقرر ڪيل محصول ڏيڻ خاص ماڳ (رحيم شاهه جي بيٺڪ) ۽ وقت تي ادا ڪرڻ پاڻ پهچندا هجن. ڪلهوڙا سرڪار بهرحال، ٽيڪس جي وصوليءَ ۾ تمام سخت هئي. ممڪن آهي ته جڏهن ڪو مالوند پاڻمرادو نه پهچندو هجي تڏهن ويڍل شاهه کي پنهنجو ڪردار ادا ڪرڻو پوندو هجي. هي امڪان بهرحال، مفروضي تي ٻڌل آهن.
تاريخ مظهر شاهجهانيءَ ۾ شمشير خان اوزبيڪ جي حوالي سان يوسف ميرڪ لکي ٿو ته ”بوبڪ جي پرڳڻي ۾ جبل پاسي رهندڙ باريجن ٻروچن وصوليءَ ۾ گهٽتائي ڪئي. ان کان اڳ اهي هر فصل تي اُٺ ۽ دنبا جاگيردار کي ڏيندا هئا ... (يوسف ميرڪ) شمشير خان کي چيو ته جيڪڏهن چانڊين وانگي هنن تي به منزلون ڪري چڙهائي ڪندين ته ڪجهه به نه ورندءِ، هنن جا گهٽ گهيڙ ڏکيا آهن. سندن ڳوٺ هتان (سيوهڻ کان) پنجن پهرن جي پنڌ تي ٿيندا، جيڪڏهن اتي يڪو چڙهي هلين ته ڪجهه نه ڪجهه ٿي سگهي ٿو ... انت سانجهيءَ جي نماز کانپوءِ نڪري هليو، سڄي رات پنڌ ڪيائين، پوئين اسر جو جبل جي هيٺاهينءَ ۾ پهچي، باريجن تي باهه ٻاري ڏنائين. هنن جا ڪيئي ماڻهو سندن سردار قاسم باريجي ۽ پٽس سميت مارجي ويا. هنن جي زالن ۽ ٻارن کي قيد ڪري قتل ٿيل ماڻهن جون منڍيون کڻي سيوهڻ آيو. باريجن مان جيڪي باقي بچيا ميڙ کڻي اچي ساڻس مليا. باندين کي ڇڏيو ويو ۽ اڳ وانگي وٽانئن ڍل وصول ٿيندي رهي.“ (ڳوٺ قاسم باريجو تعلقي ٿاڻي بولا خان جي ديهه ريڪ ۾ واقع آهي، ان ئي ڳوٺ جي ڀرسان ڳوٺ رجب باريجي کان ڏکڻ ۾ اڌ ڪلوميٽر تي هڪ پٿري دائري ۾ هڪ قبر به موجود آهي. ۽ ڪي روهيون به کتل آهن. شايد هي ان خوني واقعي جو يادگار هجي! مقامي ماڻهو ان کي ’صحابو‘ چون ٿا). باريجا هتي اڄ به ڳوٺ ٻڌي ويٺا آهن. هي دردناڪ واقعو 1040هه کان ڪجهه سال اڳ جو محسوس ٿئي ٿو. اهي ميان نصير محمد کان ٿورو اڳ ميان شاهل جا ڏينهن هئا، جڏهن اڃا ميان وال تحريڪ جو مرڪز ڳاڙهي ڏانهن منتقل نه ٿيو هو.
ان پس منظر ۾ رحيم شاهه ڪافي پوءِ جو فقير ٿي سگهي ٿو. جڏهن رحيم شاهه گذاري ويو، تڏهن کيس گـهراماڻي جمالين جي مقام ۾ دفن ڪيو ويو، جيڪو هاڻي سندس نالي پويان مشهور آهي. اڳتي هلي ڪلهوڙا سرڪار پڄاڻيءَ کي پهتي، ته به ٽيڪس ادائيگي جو سلسلو هلندو رهيو. هاڻي اهو فقير جو ”نذرانو“ ٿي ويو. (اهو سلسلو اڄ به هلندڙ آهي)، سنڌ ۾ باريجا فقير به اڃا تائين ڏن اوڳاڙيندا آهن ۽ اهڙي وصوليءَ کي پنهنجو حق سمجهندا آهن. باريجا فقير ميان وال تحريڪ ۾ بارِي فقير ۽ شاهه گودڙيي سان انتظامي تعلق ۾ جڙيل آهن. رحيم شاهه جو ميان وال تحريڪ جي اوائلي فقيرن ۾ ذڪر نٿو ملي، انڪري هو پوءِ واري وقت جو فقير محسوس ٿئي ٿو.
ڪاڇي ۾ جنهن فقير سان رڍ، ٻڪري، ڪاري کٿي يا جنڊ جو ذڪر اچي، ڏٺو ويو آهي ته اهو ميان وال تحريڪ جو ڀاڱو آهي. رحيم شاهه سان رڍ ٻڪريءَ جو سڌو تعلق آهي. ممڪن آهي ته رحيم شاهه وٽ (محصول طور) رڍ ٻڪري جمع ڪرائڻ وارو سلسلو سندس وفات ۽ ڪلهوڙا دور جي پڄاڻيءَ کانپوءِ علامتي رسمي صورت وٺي ويو آهي. هاڻي ماڻهو سرڪار وٽ جيئري رڍ ٻڪري ڇڏڻ بدران فقير جي مزار وٽ جانور جي قرباني ڪري علامت طور جانور جي کل ۽ منڍي اتي ئي ڪنڊيءَ تي محفوظ ٽنگي ڇڏين ٿا، جيڪا اتان ڪو جهنگلي جانور به کڻي نٿو سگهي. علائقي ۾ اڄ به بگهڙ، هاتار، گدڙ ۽ ڳورپٽ جام آهن، پر وڻ تي چڙهي نٿا سگهن. البت جهنگراڙ ٻلا وغيره وڻن تي چڙهي منڍي يا ڪي ٻيا حصا ڇِيڇاڙين ٿا. ٻيو ته ٺهيو، ڪو شخص رحيم شاهه جي روحاني طاقت جي خوف کان اتان کل به نٿو لاهي. رحيم شاهه تي قربانيءَ جو هڪ پس منظر ته اهو آهي. پر اڃا به هڪ سوال باقي آهي.