ڪھاڻي هڪ سادي سودي ڪھاڻيڪار جي

ڪھاڻي هڪ سادي سودي ڪھاڻيڪار جي
مان ته بدر جي جادوگريءَ جو قائل آهيان. پڪ اٿم ته وقت پوڻ تي پنهنجي ٿيلهي مان ڪو نه ڪو نئون ڪرتب ڏاڍيءَ آسانيءَ سان ڪڍي ڏيکاري، ايئن اڏائي ڇڏيندو، جيئن مهرالنسا ڪبوتر اڏايو هو. مهرالنسا ته ڪبوتر اڏائي نورجهان جي لقب سان سڄي ساري هندستان جي راڻي بنجي وئي هئي، البت بدر سمورا ڪبوتر اڏائڻ کان پوءِ به ”دل جي راجا“ کان هڪ قدم به اڳتي وڌائي نه سگهيو. اها سندس بدقسمتي آهي. ورنه ماڻهو ته ڪجهه نه هوندي به سڀ ڪجهه بنيا، مڇون ڇنڊي، سِيٽيا گهمندا وتن. ڪنهن ڪو قضا ساڻ اڌو گابرو افسانو لکيو، ڀلجي آزاد شاعري ڪري ورتي، يا اخبار جي ايڊيٽر کي خط لکي ڇڏيو، ته سڄي ڄمار سنڌي ادب جي سڄاڻ سرواڻن ۾ نالو ڳڻائڻ پنهنجو بنيادي حق سمجهندو. اوهان کي اهڙا سورهيه ۽ سورما، ڪاغذي ڪلنگيدار، دادلا دانشور هر محفل توڙي مجلس ۾ سڀ کان اڳرا ۽ اُٻھرا نظر ايندا. انعام اڪرام، لقب القاب، تاڙين جو ڦهڪو، گلن جا هار، ڏکيا لفظ، اوکا محاورا، سنجيده چھرا. اهر وقت ايئن لڳندو، ڄڻ اجهو ٿا ڪا بد خبر ٻڌائين. اهڙن ماڻهن سان ملڪ سٿيو پيو آهي. تِر ڌرڻ جي به جاءِ ڪانه بچي آهي. تڏهن ته ملڪ جو ٻيڙو ٻڏو آهي. سنڌي ادب ڪھڙي باغ جي مُوري آهي؟ هت ته قدم قدم تي بُت گهڙيل آهن. ننڍا، وڏا، وچولا بُت. جن جي آڏو صرف سجدو ئي ڪري سگهجي ٿو، آڱر نٿي کڻي سگهجي. حيرت ۽ عقيدت مان سندن قدبت، رنگ روپ، بزرگي ۽ دانائي جو درشن ته ڪري سگهجي ٿو، سندن مان ۽ مرتبي کي سوالي نگاهن سان ڏسڻ جي به اجازت ناهي. اهڙي ماحول ۾ جنهن به گستاخ ذهن رسمن، رواجن ۽ روايتن کان روگرداني ڪئي، تنهن کي ٿالهيءَ ڀاڄيءَ کان ٻاهر ڪڍيو ويو. ڪنهن به فنڪار جي حساس دل اهو هرگز گوارا نه ڪندي ته سندس سوچ، ڪلا ۽ ڪاريگريءَ کي وچ بازار ۾ صرف ان لاءِ لويو وڃي ٿو جو هُو ان خاص انبوهه ۾ شرڪت لاءِ آماده ناهي، جيڪو پنهنجي هٿن سان ٺاهيل ديوتائن آڏو نه صرف پاڻ ٿو جهڪي، بلڪه هر ڏات، ڌڻيءَ کي پڻ پاڻ جيان جهڪيل ڏسڻ ٿو چاهي.
سنڌي ادب جي مرڻينگ افساني جي ڪھاڻي پڻ اها ئي آهي. چند بُتَ ۽ پوڄارين جا انبوهه. جن سجده ريز ٿيڻ کان نابري واري، ان لاءِ نقاد جو ڪاتُ تيار. جن جو نالو وٽي تي به نه لڀي، سي پڻ فتويٰ ڏيڻ ۾ اڳين کان اڳرا. شينهن شير خدا جو، وڻيس ته ٻچا ڏئي، وڻيس ته آنا! ڪي لکي لکي ساڻا ٿي پيا ته به نالو نشان ڪونه لڀي، ٻيا هڪ ڪھاڻي لکيو سڄي ڄمار ويٺا کٽيو کائين. ڪير چوي؟ سنڌي ادب متعلق راءِ ڏيڻ، آهي ککر ۾ کڙو هڻڻ. ڀُون ڀُون ڪري وٺي ويندا.
بدر ويچارو اَلَل مستُ، نه ککر کان ڊڄي، نه کڙي کان. پنهنجي ڪم سان ڪم. ڪتا ڀونڪندا رهن، قافلو هندو رهي! نه وڏ ماڻهپي جي دعويٰ ، نه شابس جي پرواهه. ڇيڻي هٿ ۾ آئي ته، سنگتراش، برش هٿ چڙهيو ته مصور ۽ جي قلم مليو ته ليکڪ. اڃان اتي به ڪا حد سندس رستو نٿي روڪي. دل چويس ته شاعري ڪري، روح ريلو ڏئيس ته ڪھاڻي لکي ۽ جي من موج ڪريس ته تحقيقي مقالا لکي. ڀلا اهڙي سيلاب جھڙي ڏات واري ماڻهوءَ کي ڪھڙا بند روڪي سگهندا؟
۽ هو پاڻ به وه واهه جي پرواهه ڪري ته ڇو ڪري؟ وٽس فن ۽ لگن جا ايترا ته خزانا آهن، جو معمولي پذيرائي هن لاءِ بلڪل بي معنيٰ آهي. هُو ته ان مست نقاش جيان آهي، جيڪو چاڪ هٿ ۾ جهلي، روڊن، رستن، فٽ پاٿن ۽ ديوارن تي خوبصورت چٽسالي ڪندو، ڏسندڙن کي حيرت ۾ وجهندو، بنان اک کنئي، بغير داد وصول ڪئي، اڳتي وڌندو ٿو وڃي. مان به ان حيرت زده انبوهه مان هڪ آهيان.
سندس ڪھاڻيون منهنجي اڳيان آهن. هڪ هڪ پڙهي اٿم. هاءِ لائيٽر سان نشان ڪرڻ ويٺس ته معلوم ٿيو ته ڪوبه لفظ اهڙو ناهي جنهن کي نظرانداز ڪري ڇڏجي. موضوع سادا سودا، روزمره جا. نه آسمان مان لٿل مخلوق جي ڳالهه، نه ڊکاڻڪي ڪيل جذبن جو ذڪر. تنهنجي منهنجي ڪھاڻي. جنهن ماحول ۾ رهون ٿا، جو کائون ٿا، جو پيئون ٿا، سو سھون ٿا، ۽ جو سھي نٿا سگهون. ’ٻن ڌرين وچ ۾ ڪٽجندڙ کينهوڙي‘ جيان: ڦڦڙ ڦوڪيل ۽ چپ سبيل. چوي ٿو ”زمين ڪيڏي نه سخت آهي! ڪاش هجي ئي نه ها ...“
زمين بدر جي آکاڻين جو محور آهي. زمين ۽ زمين تي رهندڙ ماڻهو. ماڻهو به ڪو انوکو نه، عام رواجي، تو مون جھڙو ماڻهو. جنهن وٽ نه ڀالو آهي نه بندوق. سوچ سندس هٿيار آهن، جنهن لاءِ بدر چوي ٿو، ”سوچڻ سان جيڪا سگهه حاصل ٿيندي آهي، اها بادشاهه سلامت ۽ بگهڙن جي چنبن کان وڌيڪ هوندي آهي ۽ ان سان سندن چنبا ۽ ڏند مُڏا ٿي ويندا آهن!“ (رياست جهنگل جي آکاڻي). ساڳيءَ ڪھاڻيءَ ۾ هو چوي ٿو، ”سوچڻ سان ذهن آزاد ٿي ويندو آهي ۽ جڏهن ذهن آزاد ٿي ويندو آهي تڏهن جسم غلام ماحول ۾ رهي نه سگهندو آهي ۽ جمود ٽٽي پوندو آهي. جڏهن جمود ٽٽندو آهي تڏهن لومڙن ۽ بگهڙن جو راڄ ختم ٿي ويندو آهي.“
جمود ٽوڙڻ ئي بدر جو مشن آهي. پر پنهنجي مقصد کي حاصل ڪرڻ لاءِ نه هو نعري بازي ٿو ڪري ۽ نه ئي لمبا ليڪچر ٿو ڏئي. صرف پنهنجون سوچون، اڻ ڇُهيون، بغير ڪنهن آرائش ۽ زيبائش جي، جيئن جو تيئن ڪاغذ تي اتاري ٿو ڇڏي. جيئن ڪنهن جهور پوڙهي جو پورٽريٽ ٺاهڻ لاءِ هن جي پيشانيءَ جا سمورا گهنج، مُنهن جي بدصورتي، وڌيل ڏاڙهي ۽ وکريل وار ڪينواس تي جيئن جو تيئن اتاريندو آهي. هو ڪنهن به ڪردار جي پاسخاطريءَ لاءِ ڌر نٿو بنجي. ڪنهن کي مظلوم ثابت ڪرڻ لاءِ سندس مجبوريون ۽ مغروريون شدمد سان نٿو بيان ڪري، ۽ نه ئي وري ظالم کي ظالم ظاهر ڪرڻ لاءِ هن جي خلاف وڪيلن وارا ڪوڙ جا ڪوٽ ٿو ٺاهي. سڌي راند سونٽي جي. جو جيئن آهي، تنهن کي تيئن ئي کڻي ٿو پيش ڪري. ”پگهر خوشبو ڪارو گلاب“ جو مولا بخش ان جو بهترين مثال آهي. ”لالان“ جا سمورا ڪردار جاچي ڏسو. هر هڪ ساڻ انصاف ڪيو اٿائين. روشني ته سموري لالان تي آهي ئي، پر جنت، بچان ۽ پيروءَ کي بنان تعصب جي چٽڻ بدر جو ڪمال آهي. اهڙيءَ طرح ”امن ٿيندو“ ۾ جيوڻ، ”پنڊپاهڻ“ ۾ سنگتراش، ”بٺيءَ جي ڪک ۾ جنم وٺندڙ جيو“ ۾ قادر بخش، بدر جي قلم جو ڪمال آهن.
جي ڳالهيون ”ڍڪيون ڀليون“ هئڻ گهرجن، تن لاءِ علامتي ٽيڪنڪ استعمال ڪئي ويندي آهي. سنڌي افساني ۾ علامت جو هنر ڪو نئون ناهي. اٽڪل سڀني مکيه افسانه نگارن ان ٽيڪنيڪ جو سهارو ورتو آهي. ان هوندي به مان سمجهان ٿو ته سنڌ جي موجوده حالتن کي چڱيءَ طرح ذهن نشين ڪرائڻ لاءِ بدر علامت جو ڀرپور استعمال ڪيو آهي ۽ اوتري ئي شدت سان لاڀ پڻ حاصل ڪيو آهي.
هن مجموعي ۾ ”موکي متارن جو مهمان“، ”ٻن ڌرين وچ ۾ ڪٽجندڙ کينهوڙو“ ۽ ”چٽيل گوڏا، رڙهندڙ ماڻهو“ تي علامتي ڪھاڻي جي سرخي لڳائي وئي آهي، پر حقيقت ۾ گهٽ، مُونجهَه، ٻُوسٽ، ظلم، ڏاڍ ۽ انياءَ خلاف لکيل سموريون ڪھاڻيون علامتي آهن. انهن ڪھاڻين ۾ فرد جي پيڙا کي قوم جي دک درد ۽ ڀوڳنا طور پيش ڪري، بدر اهو ڪجهه چئي ويو آهي، جيڪو هوند عام طور تي پابندين جي نذر ٿي وڃي. هونءَ به ليکڪ جو ذاتي پس منظر کيس علامت نگا�