گاجي شاهه بطور عقيدو

ڇٽي هيٺان گاجي شاهه جي کٽ ۽ ٻيا تبرڪات رکيا ويا آهن، جن کي ماڻهو ڏسي ته سگهن ٿا پر ڇهي نٿا سگهن. ٻروچ ماين گاجي شاهه جي ڄارين ۾ خوبصورت ڀرت ڀريل شيون، لڙيون، هار، موڙ وغيره ڪا آس باسي ٽنگي ڇڏيون هيون. انور انهن مان ٽي چار ڀرت ڏاڍي صفائيءَ سان ڇوڙي ورتا. انهن مان هڪ مون کي ڏنائين ۽ ٻيو محمد علي قادريءَ کي.
صحن مان اندر مسجد ۾ گهڙياسون ته هڪ عجيب احساس ٿيو. وچين دروازي وٽ ڪنڊ ۾ ڏيئو ٻارڻ لاءِ جارو ٺهيل هو هو، ان کي گاجي شاهه جو ڏيئو ٿي چيائون. ۽ ان جاري جي هيٺان هُري جي پاڙ ۾ پٿر جي ڪونڊيءَ جهڙو ڪجهه بندوبست هو جنهن ۾ سوراخ ۽ پاڻيءَ جي نيڪال جو انتظام هو. جيڪڏهن هي ٽڪرو مسجد جو نه هجي ها ته اسان ان شڪ ۾ ضرور پئون ها ته هيءُ ڪو اهڙو سلسلو آهي جيڪو ڪنهن مندر ۾ ٿي سگهي ٿو. ظاهر آهي ته ائين ڪو نه هو. آئون عجب کائيندو ٻاهر نڪتس.
”فقير بابا هيءُ نشاني ڇا آهي؟“
”هي سوراخ سائينءَ جي کُڙي آهي، ان ۾ تيل وجهي ڇڏيندا آهن. شفاعت لاءِ ماڻهو مکيندا آهن، سائينيءَ جو هتي پير رکيو ته هي نشان ٺهي پيو. هاڻي چوڌاري هي ننڍڙو ڪٽهڙو ڏنل اٿس هي وري گاجي شاهه جو ڏيئو! اهو شام جو سائو ٿي ويندو آهي. گاجي شاهه جي فقير چيو، ”هي مسجد سائين پنهنجي حياتيءَ ۾ پاڻ ٺهرائي هئي!“ هي قبو به سائين پاڻ ٺهرايو هو. گاجي شاهه جي هن فقير جو نالو حاجي خاصخيلي هو. درگاهه تي سندس ڊيوٽي هئي.
مون کي ٻڌايو ويو ته گاجي شاهه جي مزار کان ٻاهر اولهه ڏکڻ طرف گاجي شاهه جي ڏاچيءَ جي قبر آهي. ”چون ٿا ته جڏهن گاجي شاهه شهيد ٿيو ته ان اُٺڻيءَ تي سندس لاش رکيو ويو. اٺڻي اتي اچي ويٺي پوءِ گاجي شاهه کي اتي دفن ڪيائون. گاجي شاهه کان پوءِ ڏاچيءَ کائڻ پيئڻ ڇڏي ڏنو. مريدن وڏا وس ڪيا. نيٺ ڇهين ڏينهن اها به مري وئي. جڏهن ڏاچي مري وئي ته ان کي به اتي ئي ٽڪريءَ تي پوريائيون، هاڻي گاجي شاهه جا ڪي عقيدتمند ان ڏاچي جي قبر جيڪا هڪ بي ترتيب ننڍڙي دڙي وانگر آهي، ان جي چوڌاري يڪ ساهي ست چڪر ڏيڻ جي ڪوشش ڪندا آهن، جيڪو ايئن ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿي ويو، ان جي من جي مراد پوري ٿي ويندي. روايت آهي ته قيصر خان پنهور (جنهن کان ميان يار محمد سامتاڻي ڇڏائي هئي) جي قبر گاجي شاهه جي مزار کان اتر ۾ آهي.
تپندڙ فرش ۽ سخت گرميءَ گهڻو بيهڻ نه ڏنو. اسان تڪڙا تڪڙا مسافر خاني ۾ اچي ويٺاسون، بخاري صاحب اسان کان اڳ ويٺو هو. سامهون هڪ ڪتي به اچي ڇانوَ ۾ پناهه ورتي هئي، ان جو هُلو لڳي رهيو هو.
گاجي شاهه ۾ ٻليون غير معمولي طور وڌيڪ هونديون آهن پر هن گرميءَ کان اهي به غائب هيون.
”مان جڏهن به هتي آيو آهيان، مون به ٻليون گهڻيون ڏٺيون آهن ... هڪ ماڻهوءَ مون کي ٻڌايو هو ته گاجي شاهه کي ٻلين سان محبت هئي... ان ڳالهه جي سچائي ته فقير پاڻ ڄاڻن پر منهنجو خيال آهي ته جيئن ته هتي ماڻهن جو اچڻ وڃڻ ۽ کاڌي پيتي جو سلسلو آهي، ان ڪري ٻليون به آهن، هاڻي به ڏسو، ماڻهو ناهن ته ٻليون به گم آهن. ”بخاري صاحب ٻلين جي گهڻائي جي تصديق ڪئي.
اسان ٽڪريءَ تان هيٺ نهاريو ڏکڻ پاسي ڏهاڪو کن ماڻهو هڪ قبر کوٽي رهيا هئا. شايد ڪو ماڻهو ڏينهن لڳڻ سبب گذاري ويو هجي، بٺيءَ کان اتر پاسي هڪ سخت واچوڙو راڪاس وانگر وراڪا ڏيئي ڊوڙندو ٿي ويو.
گاجي شاهه تي هر سال ڊسمبر جي پڇاڙي يا جنوريءَ جي منڍ ۾ پوهه جي راتين ۾ وڏو ميلو لڳندو آهي جيڪو جبل ۾ شاهه نورانيءَ کان پوءِ ٻيو نمبر وڏو ميلو آهي جيڪو پٻ جبل ۾ لڳي ٿو. کيرٿر ۾ لڳندڙ ٻيا ميلا جهڙوڪ شاهه گودڙيو يا ميان نصير وارا به ايترا وڏا نه آهن. هن ميلي جون ٻه چار خاص ڳالهيون نوٽ ڪرڻ جون آهن.
1- هي ميلو پوهه ۾ لڳي ٿو، ان جو حساب انگريزي يا اسلامي تاريخن سان نٿو بيهي، هر سال فقير ۽ منتظم گڏجي حساب هڻي تاريخ بيهاريندا آهن.
2- هن ميلي کي گاجي شاهه جي شِوَ به چوندا آهن. (شِوَ جا ميلا پوهه ۾ لڳندا آهن. ’شِو جا ست پارا‘ پوهه مهيني سان منسوب آهن. شِو جا ميلا مختلف تيرٿن تي سنڌ هنڌ ۾ جابجا لڳندا هئا.)
3- سنڌ جي اڪثر درگاهن تي جن/غيبات جو اثر لاهڻ جو سلسلو هلندو آهي پر هِتي اهو سلسلو ڪجهه وڏي پئماني تي ٿئي ٿو. ڪي خاص ٻروچ ڪٽنب هتي هر سال ميلي جي موقعي تي خاص ’جن ڪڍائڻ‘ لاءِ اچن ٿا. فقير سرندو وڄائين ٿا، غيبات جي اثر ۾ ڦاٿل عورت يا مرد سرندي جي آڏو گوڏا ڀڃي ويهن ٿا ۽ ان جي ڌُن تي لهر هڻن ٿا. هي ويٺل حالت ۾ ڌمال جو هڪ قسم آهي جنهن ۾ ڌمالي پنهنجو پاڻ کي ساز جي آواز جي سحر ۾ ڪڙي ٿو. ميلي دوران اهو سلسلو جڳهه جڳهه تي جاري نظر اچي ٿو. هڪڙا ڌمال/ لهر هڻي وڃن ٿا ته پويان ٻيا اچن ٿا. سڄي سڄي رات اهو سلسلو هلي ٿو. سچ اهو آهي ته ان ۾ نه فقيرن جو ڪمال آهي ۽ نه وري جنن جو! ڳالهه! رڳو ’مريض‘ جي مائٽن جي ويساهه جي آهي. نه ته ساز وارن فقيرن کي به خبر آهي ته هو ڪنهن جو جن ڪو نه ٿا ڪڍن، ڪيترن مريضن کي به خبر آهي ته مٿن ڪنهن غيبات وغيره جو اثر نه آهي، بس هوُ ڪنهن نه ڪنهن سبب کان ايئن ڪرڻ پسند ڪن ٿا ۽ سازندن جو روزگار هلي ٿو.
ساز جو اثر برابر آهي پر هتي ٿئي ڪجهه ائين ٿو ته جڏهن سرندي جي آواز تي پاڻ کي سپرد ڪرڻ لاءِ اڳواٽ تيار ذهن (ماڻهو) نيت ٻڌي ساز (وڄائيندڙ فقير) جي سامهون ويهي ٿو تڏهن هو پاڻ ان موسيقيءَ ۾ يڪسوئيءَ سان جذب ٿيڻ جي ڪوشش ڪري ٿو. جڏهن فقير ساز وڄائي ٿو تڏهن ٻڌندڙ (عورت يا مرد) جيڪو ساز آڏو ايترو ئي ويجهو آهي جيئن مرليءَ آڏو نانگ جي ڦڻ، هوريان هوريان ذهن کي رُون رُون سان هم آهنگ ڪري ٿو، پوءِ ان تي آهستي آهستي جهومي ٿو ۽ پوءِ جيئن جيئن وڄت تکي ٿئي ٿي، عورت (يا مرد) به ان تيزيءَ مطابق تيزيءَ سان جهومي ٿو ۽ پوءِ ڪافي يڪسوئيءَ ۾ لهر هڻڻ شروع ڪري ٿو، ايئن جسم ۽ خيال جي هم آهنگيءَ سان هن جي ذهن يا روح جي مڪمل تسلي ۽ تسڪيمن ٿي وڃي ٿي. سچ پچ ته مون ڪافي غور سان انهن جو مشاهدو ڪيو آهي، پر مون ڪٿي به ”هر دوئي هيڪ ٿيا!“ واري ڳالهه نظر نه آئي، ان ۾ نمائش جو پهلو وڌيڪ هو.
4- گاجي شاهه جو ميلو سنڌ ۾ شايد واحد ميلو آهي، جنهن ۾ ٻروچ (۽ هاڻي سنڌي) قبيلا پنهنجن گهر ڀاتين سان اچن ٿا، يعني هن ميلي ۾ عورتون تمام وڏي تعداد ۾ اچن ٿيون. ايتريون ته سيوهڻ جي ميلي ۾ قلندر تي به ڪو نه ٿيون اچن.
5- هن ميلي ۾ بازارن ۽ سير تفريح جا بندوبست سيوهڻ کان گهٽ نه آهن.
6- هي ميلو انتظامي طرح ٽي ڏينهن لڳي ٿو پر ماڻهن جي اچ وڃ هفتو ڏهه ڏينهن جاري رهي ٿي.
7- سرود ۽ سماع هتان جون خاص وصفون آهن.