گاجي شاهه واهي ۽ گبر بند (گاجي گنج بخش)

گاجي شاهه واهي ۽ گبر بند (گاجي گنج بخش)
ٺيڪ ڏيڍ وڳي ٽاڪ منجهند جو جيپ گاجي شاهه جي ٽڪريءَ جي هيٺان اچي بيٺي ته مون کي ذهني جهٽڪو لڳو گاجي شاهه جي واهي سڪل هئي. اهو اٺن سالن جي شديد ڏڪار جو نتيجو هو جو ٻه مهينا اڳ ان جو وهڪرو ايترو گهٽجي ويو هو جو درگاهه تائين پهچڻ کان اڳ ختم ٿي پئي ويو. هيءَ واهي هن کان اڳ به ٻه ٽي ڀيرا سُڪي آهي. هن ڀيري ڇو سُڪي؟
”گاجي شاهه کي رنجايو اٿن! ”هڪ فقير چيو، ”گاجي شاهه جو حصو ڏين ڪو نه ته پوءِ (گاجي شاهه کي رنج نه ٿيندو ته) ڇا ٿيندو؟“ فقير جو اشارو علائقي جي ٻين زميندارن طرف هو، جيڪي سڄو پاڻي کڻي ٿي ويا ۽ درگاهه تي ڏن به ڪو نه ٿا ڏين. (هيءَ واهي بهرحال، ٻئي سال برساتن کان پوءِ ٻيهر وهڻ لڳي).
گاجي شاهه جي واهي اصل ۾ 5 ڪلوميٽر پري اولهه ۾ ڀت جبل جي هڪ ننڍڙي ٽڪري تان بنجي مان ٻڙڪا ڪري وهي ٿي ۽ اتان واهي جي صورت ۾ تقريباً 300 فٽن جو آبشار ٺاهي ميدان لهي ٿي. اهو پاڻ يپوءِ ميدان ۾ 400 کان 500 ايڪڙ ايراضيءَ ۾ پوکي لاءِ ڪم اچي ٿو.
واهي جو پاڻي گندرف مليل هئڻ ڪري گرم چشمو آهي، پر آبشار کان پوءِ اهو پاڻي پيئڻ جهڙو ٿيو پوي. بُنجي واري ٽڪريءَ تي سنڌو تهذيب کان آڳاٽي ثقافت جا نشان آهن، قديم ٺڪريون، پٿر جا اڇر (بليڊ) ملن ٿا. هن آباديءَ کي چوڌاري پٿر جي ننڍڙي ديوار ڏنل آهي. بلڪل ايئن جيئن مهير جبل تي ٻاٻرين جي آثارن کي يا وري کديجيءَ وٽ ڪاري بٺيءَ کي ڏنل آهي.
بنجي مان نڪرڻ کانپوءِ واهيءَ جو پاڻي مختلف وقتن تي پنهنجا رستا بدلائيندو آيو آهي. اهڙو ئي هڪ رستو هاڻوڪي آبشار کان ڪجهه اتر اولهه کان هو جنهن کي اوائلي لوڪن سنها ٿلها پشتا ٻڌي ڇلڪي ضايع ٿيڻ کان جهليو هو. ان ريت اهو ڪنهن قدرتي وهڪري کي چئنلائز ڪرڻ جو سنڌ ۾ شايد قديم ترين مثال هجي! ان قديم هٿرادو ناليءَ (پاڻيءَ کي مرضيءَ جو رخ ڏيڻ) جا نشان اڄ به قائم آهن.
گاجي شاهه واري ٽڪريءَ کان هيٺ جتي جيپ اچي بيٺي هئي هڪ قديم ۽ شاهي گبر بند جا نشان آهن. ان جي نشاندهي سڀ کان پهرين شايد تاج صحرائي صاحب ڪئي هئي، پوءِ هن ان گبربند جو ماپون ۽ ٻيا تفصيل سندس ڪتاب ’سنڌو تهذيب‘ ۾ شامل ڪيا. هي گبربند 45 فٽ اوچو 610 فٽ ڊگهو هو جنهن مان 400 فٽ اڃا ثابت بيٺو آهي. بند پاڙ ۾ 140 فٽ ۽ ٻن سطحن تي آهي. بند جي اڏاوت ۾ مٽي، واري، لڪڙا ۽ پٿراٽو استعمال ٿيل آهي. بند جو بنيادي ڪارج ڀت جبل تان ايندڙ برساتي پاڻي روڪي، گڏ ڪري پوکي هو. گاجي شاهه جي ڀرسان ”ماڙي کڙ“ (ماڙي کڏ) نالي هڪ دڙو آهي. هيءَ هڪ وڏي آرڪيالاجيڪل سائٽ آهي، مقامي ماڻهو ان کي پياري (کوسي) جي ماڙي چون ٿا. هي اهو ئي پيارو کوسو آهي جنهن جو حوالو بـُلهي کوسي واري قصي ۾ اچي ٿو. پيارو ڪنهن تڪراري واقعي سبب گاجي شاهه جو فيصلو مڃڻ کان انڪاري ٿيو هو، جنهن کان پوءِ ميان نصير محمدڪلهوڙي جي حڪم تي کيس ڪجهه وقت لاءِ ٿر ڏانهن نيڪالي ڏني وئي هئي.