گاج جو وهڪرو

گاج جو وهڪرو
نئه گاج جي پيٽ ۾ ٽي چار وڏا ڪنڀ آهن. انهن ۾ ڪُرو مڇي (Labeo dero) به موجود آهي. نئه گاج ۾ ڪيترو پاڻي اچي ٿو؟ ۽ ان جي سالياني ڊسچارج ڪيتري آهي؟ انهن سوالن تي ان مهل تائين غور نه ڪيو ويو هو جيستائين تِير ڀت ٺاهڻ جو مرحلو نه آيو. ڪنهن جابلو ندي خاص ڪري گاج جو ڊسچارج ماپڻ ايڏو سولو ڪم ڪونه هو. هن وقت ’زيرو پوائنٽ‘ وٽ گيج لڳل آهي. انجنيئرن ان هنڌ تان گاج جي وهڪري کي ماپڻ جي ڪوشش ڪئي. ان پوائنٽ تي گاج جو وات 1300 فٽ ويڪرو آهي ۽ اتان منڇر 65 ڪلوميٽر پنڌ تي آهي. جيڪڏهن گاج جو وهڪرو 1.5 لک ڪيوسڪ کان مٿي هجي ته اهو پاڻي تقريباََ اٺن ڪلاڪن ۾ منڇر جي حدن ۾ داخل ٿي ويندو. گيج جي ريڊنگ هن ريت مقرر ڪئي وئي:
گيج ڊسچارج يوسڪ گيج ڊسچارج ڪيوسڪ
1 فٽ 1000 8 25000
2 فٽ 2000 10 50000
3 فٽ 4000 12 155000
4 5500 14 200000
5 7000 16 250000
6 11000 18 325000
7 17000

ويهن سالن جي اڀياس ۾ ڏٺو ويو ته 1976 ۾ نئه گاج جو وهڪرو سڀ کان وڌيڪ يعني 28 فٽ هو، جنهن جو طوفاني وهڪرو ايترو ته زبردست هو جو نئه تير ڀت جي ٽاپ تائين تار وهڻ لڳي هئي. نه رڳو ايترو پر ان وهڪري بند ۾ پنجن هنڌن تي گهارو وڌو . انهن مان وڏي ۾ وڏو گهارو 1300 فٽ ۽ گهٽ ۾ گهٽ 450 فٽ هو. ٻه گهارا هڪ هزار فٽن کان وڏا ۽ هڪ گهارو 700 فٽ هو. ان وهڪري سبب ايف پي بند ۾ به گهارا پيا هئا. هن تيز وهڪري کان پوءِ نوٽ ڪيو ويو ته گاج جو مکيه وهڪرو جبل واري وَٽ ڇڏي بند جي ويجهو ٿي ويو هو. ان کان پوءِ هر سال هي وهڪرو بند کي نقصان پهچائي ٿو. هر ڀيري بند کي چئن پنجن جاين تان 200 کان 1000 فٽن جو گهارو پوڻ لڳو هو. هر ڀيري جي مرمت ان بند کي سنڀاليندڙن کي کي ٿڪائي وڌو. آبپاشي کاتي جا عملدار چڪرائجي ويا ته نيٺ ماجرا ڇا آهي؟
آخرڪار انڊس رِور ڪميشن ۽ سنڌ صوبي جي سپريم انجنيئرنگ ڪائونسل هڪ ڪميٽي ٺاهي گاج جي پيٽ جو معائنو ڪيو. وڏي سوچ ويچار ۽ اڀياس کانپوءِ خبر پئي ته زيرو پوائنٽ وٽ جڏهن بند جي اڏاوت شروع ٿي هئي ، تڏهن اتي هڪ ننڍڙي ٽڪري هئي، جنهن گاج جي وهڪري کي مٿو ڏيئي گاج بند جي حفاظت پئي ڪئي. پر، هاڻي اها ٽڪري گاج جي تکي وهڪري کان شڪست کائي ذريون ذريون ٿي ختم ٿي وئي هئي.، انڪري گاج جو وهڪرو سڌو سنئون بند سان ٽڪرائجي رهيو هو. ان صورتحال کانپوءِ ان وقت جا آبپاشي ماهر ان ڳالهه تي متفق ٿيا ته ٺيڪ ان جاءِ تي هڪ اِسپر قائم ڪرڻ گهرجي، جتي اڳ هڪ ٽڪري موجود هئي. انڊس رِور ڪميشن به ان راءِ سان متفق ٿي هئي.
منڇر، جيڪا ايشيا ۾ مٺي پاڻين جي وڏين ڍنڍن مان هڪ آهي، ان جي چاڙهه جا ٻه سبب هوندا آهن. انهن مان هڪ اهم سبب چؤماسي دوران گاج جو ڊسچارج آهي. جيڪڏهن گاج جو ساليانو وهڪرو 20 فٽ گيج کي پهچي ته منڇر جي سطح 10 فٽ ٿي سگهي ٿي. 1992 ۾ جڏهن منڇر جي بلوچستان واري ڪيچمينٽ ايراضيءَ ۾ مينهن پيا هئا ته منڇر جي سطح فقط 15 ڏينهن ۾ 10 فٽ چڙهي وئي هئي.
بهرحال، هڪ قدرتي بچاءُ بند جي ختم ٿيڻ کانپوءِ گاج بند سخت خطري ۾ رهي ٿو. اهو خطرو فقط بند کي نه آهي پر بند ٽٽڻ سبب سڄي آبادي گاج جي خوفناڪ وهڪري هيٺ اچي سگهي ٿي. انهن ۾ ڊرگهه بالا، ننگر ديرو، سڄڻ جي پئي، حاجي خان، ۽ جوهيءَ لڳ ايف پِي بند به شامل آهن.
نئه گاج مان گذرندڙ وهڪرن جو 1970 کان 1992 تائين جو ريڪارڊ ڪجهه هن ريت آهي:
سال گيج سال گيج سال گيج سال گيج
1970 3.0 1976 8.0 1983 8.0 1989 6.0
1971 1.5 1977 0.0 1984 7.0 1990 3.0
1972 .5 1978 6.0 1985 8.0 1991 3.0
1973 2.0 1979 0.0 1986 2.0 1992 0.0
1974 0. 1980 2.0 1987 2.0
1975 5.0 1981 7.0 1988 8.0

اهو بهرحال ٺيڪ ٺاڪ ڊسچارج آهي. 1955 ڌاري چيف انجنيئر ايس ايم مجيد نئه گاج تي ڊيم ٺاهڻ جي تجويز ڏني هئي پر ان کي ڪنهن ديواني جو خواب قرار ڏئي ٻڌو اڻٻڌو ڪيو ويو. ماهرن جو خيال هو ته گاج بنگلي کان 13 ڪلوميٽر اندر جنهن جاءِ تي نئه شڪلوئي نئه گاج ۾ ڇوڙ ڪري ٿي، اتي ڊيم ٺاهي سگهجي ٿو. اتي ڊيم ٺاهڻ سان ايترو پاڻي جمع ٿي سگهي ٿو جو ٽن سالن سالن دوران برساتون نه پوڻ جي صورت ۾ به ڊيم ۾ پاڻي موجود رهندو.
نئه گاج زيرو پوائنٽ وٽ سمنڊ جي سطح کان 1150فٽ مٿي آهي.
1995 ۾ جڏهن وڏا مينهن پيا، تڏهن نئه گاج 3.8 لک ڪيوسڪ پاڻي آندو، جنهن نه رڳو منڇر ڀري پر سڄي علائقي ۾ وڏي تباهي ۽ ان کان پوءِ 1997 کان 2003 تائين برساتون نه پوڻ سبب ڏُڪر جهڙيون حالتون رهيون. نيٺ واپڊا هٿان فيبروري 2005 ۾ بند جي سروي جو ڪم شروع ٿيو. رٿابنديءَ ۾ فيصلو ڪيو ويو ته نئه گاج مان بلڪل نئون واهه ڪڍي، پُراڻي آبپاشي نظام کي سڌاري ان سان مربوط ڪجي ته جيئن اڌ لک ايڪڙ زمين آباد ڪري سگهجي.
پر ان فيصلي سان جوهي تعقي جا ڪاڇي واسي گهٻرائجي ويا آهن ته سندن زمينن کي ملندڙ پاڻي بند ٿي ويندو ۽ منڇر سڪي ويندي. منڇر جي ڀرتيءَ لاءِ هن وقت فقط نئه گاج ئي اڪيلو ذريعو رهجي ويو آهي ڇو ته ان کي ڀريندڙ الهندو نارو هاڻي ختم ٿي چڪو آهي ۽ سنڌوءَ جا حال به هيڻا ٿي ويا آهن.
پر سرڪار جو چوڻ آهي ته بند ٻڌڻ سان علائقي ۾ سماجي معاشي تبديلي ايندي، ٻوڏ تي ضابطو ايندو، زراعت وڌندي، ماهيگيريءَ ۾ اضافو ٿيندو ۽ پيئڻ جو پاڻي مهيا ڪري سگهبو.
گاج ڊيم جو تصريحون:
اي پي پي 27 فيبروري 2007 مطابق گاج جون تصريحون هن ريت آهن:
هي ميگا پروجيڪٽ 6321.241 ملين رپين جي لاڳت سان چئن سالن ۾ مڪمل ٿيندو. ان جا مقصد آبپاشي، بجليءَ جي پيداوار، ٻوڏن تي ضابطو ماهيگيريءَ جي ترقي ۽ پيئڻ جو صاف پاڻي مهيا ڪرڻ هوندا. واپڊا وفاقي وزارت 5 ڊسمبر 2006 تي هن ڊيم تي عمل لاءِ انتظامي منظوري ڏيئي ڇڏي. فني تجويزون به تيار ڪيون ويون جن جو جائزو ورتو پئي ويو. زميني سروي، نقشا سازي، ارضياتي مطالعي، رزروائر ايراضي، ڪمانڊ اير ۽ مکيه ڪئنال جي اڀياس ۽ اڏاوتي هنڌن جو اندروني طبيعي ارضياتي جائزو ۽ زلزلزن جي صوتحال بابت سروي ۽ ليبارٽري تجزيا اڳ ئي جاري هئا.
ڪٿيل لاڳت: 6321.241 ملين رپيا جنهن ۾ 284. 053 ملين رپيا غير ملڪي مالي تعاون آهي. هي بند مٽي ۽ پٿرن سان ڀراءَ جي طرز (earth and rock fill type) هوندوجنهن جي ڊيگهه 3840 فٽ ۽ اوچائي 150 فٽ هوندي. ٻيا تفصيل ڪجهه هن ريت آهن: ڊيم جي چوٽيءَ تي ويڪر 30 فٽ، بنياد وٽ وڌ ۾ وڌ ويڪر 752 فٽ ذخيري جي عمومي سطح (AMSL) 540 فٽ, چوٽيءَ جي بلندي (AMSL) 560فٽ، ٽاپ کان وٿي (free board) 20فٽ (AMSL) رکي ويندي. بند لاءِ ڪيچمينٽ ايراضي 2460 چورس ميل ڪٿي وئي آهي، هي ذخيرو 3266 ايڪڙ جاءِ والاريندو جڏهن ته ڊيم ۾ وهڪرو جهلڻ جي گنجائش (design flood) 327000 ڪيوسڪ رکي وئي آهي (جنهن جو امڪان ماهرن موجب هڪ هزار سالن ۾ هڪ ڀيرو 1000/1آهي) . هي ڊيم 3266 ايڪڙن ۾ پاڻي ذخيرو ڪندو ۽ ان ۾ مجموعي ذخيري جي �