گبر بندن تي بحث

گبر بندن تي بحث

سنڌو ۽ آمري ثقافت جون تمام گهڻيون آباديون سنڌ ۽ بلوچستان جي ٽاڪرو علائقن ۾ آهن. ان عرصي ۾ قديم لوڪن سنڌ بلوچستان جي سڄي سرحد تي هنڌ هنڌ شهر ۽ ڳوٺ ٻڌي ڇڏيا هئا. ايئن ٿو لڳي ته حب ۽ سارونا ماٿري قديم لوڪن جو وڏو ڳڙهه هو، ۽ هڪ لحاظ کان قديم لوڪن جو هڪ اهم ڳڙهه سارونا جو احمد بند، مونا گاڙهه ۽ ڪاساٽو هئا. برساتي ڍورن، ٽاڪرو لنگهن ۽ نئن تي ٻڌل اهي قديم بند ٻن کان ٽي هزار سال قبل مسيح جا آهن. جيتوڻيڪ انهن بندن جي اڏاوت ۾ استعمال ٿيل مسالي جو اڃا تائين اڀياس نه ٿيو آهي پر انهن جي قدامت لاءِ اهو ثبوت ئي ڪافي آهي ته ڏورانهن ويرانن ۾ قائم اهي بند ٺيڪ انهن جاين تي واقع آهن جتي سنڌو تهذيب يا آمري ثقافت جو ڪونه ڪو ماڳ موجود آهي. عام مشاهدو به انهن بندن کي سڌيءَ طرح هنن ئي ڦٽل شهرن سان ڳنڍڻ تي مجبور ڪري ٿو.

جيڪڏهن انهن بندن جون اڏاوتون موجود نه هجن ها ته ان سوال جو جواب ملي نه سگهي ها ته پٿرائين ۽ خشڪ علائقي جون اهي آباديون پنهنجون اناج جون ضرورتون ڪيئن پوريون ڪنديون هيون، ڇاڪاڻ ته ان دور جا ماڻهو سنڌوءَ جي ڪچي واري علائقي ۾ شهر اڏڻ کان ڇرڪيل هئا. جيڪڏهن اهي قديم لوڪ سچ پچ سنڌوءَ جي بي لغام وجود کان ڇرڪيل نه هئا ته پوءِ کين جبلن ۾ بند ٻڌڻ جي ڪهڙي ضرورت هئي؟ قديم آثارن جا ماهر ان راءِ ڏانهن مائل نظر اچن ٿا ته آمري دور کان پوءِ جبلن جا ماڻهو هوريان هوريان ۽ ڏاڍي سوچ ويچار کان پوءِ سنڌوءَ جي ڪنارن ڏانهن وڌيا.

برساتي ڍورن جي آرپار ٻڌل بندن جو مقصد برسات جي پاڻين کي هٿ وس ڪري پوکي راهي ڪرڻ هو. اهي بند نه رڳو پاڻيءَ کي هٿ وس ڪندا هئا پر ٽڪرين جي لاهين تان لڙهي ايندڙ مٽي، واري ۽ رائو به زمين کي بهتر کان بهتر ڪندو ٿي ويو. بندن جي تعمير ۽ لَٽ کي روڪڻ واري ٽيڪنيڪ کي ڏسي ايڇ ٽي لئمبرڪ مجبورٿي لکي ٿو ته، ”انهن جي اڏيندڙن پنهنجين رٿائن کي جنهن ڪاريگريءَ سان علائقي جي طبعي حالتن تي ٺهڪايو آهي، ان مان پتو پوي ٿو ته هو پهرين درجي جا انجنيئر هئا، اهڙا بهتر جو اتي رهندڙ هاڻوڪن ماڻهن ۾ هنن جي ذري جيتري به صلاحيت نه آهي.“

جيتوڻيڪ اهي قديم بند واضح طور تي اڄ کان چار پنج هزار سال پراڻا آهن، مقامي ماڻهو انهن کي ’گبر بند‘، ’گوهر بند‘ يا ’گور بندي‘ جي نالي سان سڏين ٿا. اهي سڀئي نالا پارسي يا زرشتي تهذيب مان ڦٽن ٿا. لفظ گبر يا گور جي معنيٰ ئي آهي ’زرتشتي‘! جڏهن ته عام بلوچيءَ ۾ ’گور‘ معنيٰ ’ڪافر‘ يا غير مسلم آهي. برگيڊيئر عثمان هن سڄي علائقي کي زرتشتي اثر هيٺ ڄاڻائي اها راءِ پيش ڪري ٿو ته اوائلي زرتشتي تهذيب ۽ موهن جو دڙو ثقافت هم عصر آهن. سنڌ ۽ بلوچستان جي ٽڪرن تي بهرحال ڪي اهڙا آثار آهن جن تي زرتشتي دخمه ۽ ٻيون نشانيون هجڻ جو شڪ ڪيو وڃي پر هنن بندن جي تعمير لاءِ زرتشتين کي ذميوار سڏڻ ان ڪري مناسب نٿو لڳي جو انهن قديم بندن ويجهو زرتشتين کان مختلف رهائشي آثار آهن.

گبر بندن جي موجودگيءَ تي سڀ کان پهرين مسٽر هيوز بلر بحث ڪيو. هو الهندي فارس جي هڪ ندي ڪَرُن تي شستر (Shustar) ۽ ٻين هنڌن تي بندن جو ذڪر ڪري دليل ڏيڻ چاهي ٿو ته قديم ايراني اهڙا ئي بند ٺاهي ڄاڻندا هئا.

ايران توڙي بلوچستان ۾ آبپاشيءَ لاءِ هٿراڌو اڏاوتن جو مروج سرشتو ڪاريز آهي جيڪو گبر بندن جي مقابلي ۾ وڌيڪ محنت طلب، عجيب، دلچسپ ۽ مفيد آهي. ايئن ٿو لڳي ته گبر بندن جي نظام کان پوءِ جابلو لوڪن ڪاريز سرشتو اختيار ڪيو. سنڌوءَ جي ويجهن جبلن تي رهندڙ ماڻهن ڪاريز نه ٺاهيا آهن ڇاڪاڻ ته اهو ڏکيو ۽ گهڻي خرچ وارو ڪم آهي. پاڻي جي کوٽ اتر بلوچستان ۽ ايران جي ماڻهن کي ڪاريز ٺاهڻ تي مجبور ڪيو پر اهي ماڻهو جيڪي درياهن کي ويجها هئا سي جبلن تان لهي درياهه جي پاسي ۾ اچي ويٺا. البت لئمبرڪ اطلاع ڏئي ٿو ته ڪن هنڌن تي خاص ڪري لسٻيلي جي اتر ۾ گبر بندن وارن علائقن ۾ ڪاريز به موجود آهن. پر انهن جي موجودگيءَ سان اهو ثابت ٿئي ٿو ته گبر بند ۽ ڪاريز هڪ ئي دور ۾ تعمير ٿيا آهن.

دنيا ۾ قديم بندن جو هڪ حوالو قرآن شريف جي معرفت ملڪ يمن ۾ ملي ٿو جتي ڏاهي راڻي شِيبا پنهنجي ملڪ ۾ زراعت جي واڌاري لاءِ بند اڏيا هئا. انهن مان هڪ بند تيز برساتن ۽ مينهن سبب سيلابي صورتحال ۾ ڀڄي پيو. ان بند جو نالو ’العرم‘ هو.

هيوز بلر سميت قديم آثارن جي سڀني ماهرن جي راءِ آهي ته گبر بندن واري دور ۾ جابلو علائقي ۾ اڄ کان وڌيڪ مينهن پوندا هئا ۽ اڄ کان گهڻو وڌيڪ آبادي هئي. پر انهن ماڻهن جي قبرن جو ڪو اتو پتو نه پيو آهي. ان ئي بنياد تي ڪجهه ماهر وري وري پارسي اثرن جي ڳالهه ڪن ٿا ۽ انهن امڪاني دخمن ڏانهن اشارو ڪن ٿا جتي پارسي لوڪ پنهنجا مُردا کليل حالت ۾ ڇڏي ويندا هئا جتان شڪاري پکي پنهنجي بک لاهيندا هئا.

انهن سڀني ڳالهين جي باوجود لئمبرڪ لکي ٿو ته، ”ان هوندي به ان ڳالهه جي فائدي ۾ حالتن جي شاهدي وڌيڪ پختي نظر ايندي ته گبر بند ايرانين جي حڪومت کان اڳ جا آهن“ ان سلسلي ۾ هو انهن قديم آثارن ڏانهن اشارو ڪري ٿو جيڪي انهن بندن جي ڀر ۾ ۽ ٽي هزار کان هڪ هزار قبل مسيح جا آهن. هو سوال اٿاري ٿو ته ”پوءِ آيل ماڻهو (جيڪڏهن) احمد بند يا پير موناگاڙهه جهڙن شاندار بندن جي رٿابندي ۽ ٺاهڻ جا اهل هئا، سي اوڏڪين ڀتين ۽ ڇنن ۾ رهڻ تي ڪيئن راضي ٿي ويٺا هوندا؟ هتي اها ڳالهه نظر ۾ رکڻ گهرجي ته جڏهن سنڌ ۾ پارسي راڄ جي ڳالهه ڪئي وڃي ٿي ته ان مان مراد اخميني دور آهي جيڪو لڳ ڀڳ 500 قبل مسيح کان شروع ٿي 320 قبل مسيح ۾ ختم ٿيو.

احمد بند، موناڳاڙهه ۽ ٻين بندن جي پيچيدي رٿابندي بندي هڪ حيرت جهڙو ميڙاڪو آهي. سنڌ ۾ ٿاڻي بولا خان کان اتر طرف ڪوهتراش بٺيءَ وٽ گبر بندن جو هڪ ٻيو سلسلو آهي جنهن کي لئمبرڪ ’بندن جو سڀني کان دلچسپ ميڙ‘ سڏي ٿو. هو چوي ٿو،” ان ميڙاڪي مان هڪ جيڪو سڀ کان وڏو ۽ شاهي آهي، هڪ اونهي گهاري جي مٿان آهي. ان بند جو مقصد هڪ هنڌ پاڻي گڏ ڪرڻ هو.“ اصل ۾، اهو ٽن چئن بندن جو نظام آهي، جنهن جو اڀياس لوئس فليم به ڪيو آهي.

لئمبرڪ، ڪوهتراش کان ٽيهارو کن ميل اتر طرف هڪ ٻئي بند جو ذڪر ڪري ٿو جيڪو کيرٿر ۽ نئه نئنگ جي مٿاهين ماٿريءَ جي وچ ۾ گوزباني ماٿر ۾ ملي ٿو. هُو صاحب وچ واري جبل جي هڪ چوٽي نگهند جي اوڀر طرف اهڙن ٻنن جو به ذڪر ڪري ٿو جيڪي پوکيءَ جي مقصد لاءِ اڀي لاهيءَ ۾ ڪاريگريءَ سان ٺاهيا ويا هئا. اهو ماڳ سيتا ۽ ٽپڻ نئن جي وچ ۾ آهي.

موسميات جي ماهرن موجب سنڌ جي ڪوهستان ۾ اڄڪلهه سالياني برسات وڌ