گمنام ڇٽي

گمنام ڇٽي
قبرستان ۾ موجود پٿر جي اڪيلي ڇٽيءَ هيٺان هڪ نامعلوم قبر آهي. ٽه منزله ٿلهي تي بيٺل هيءَ چوڪنڊي ڇٽي اٺن ٿنڀن تي بيٺل آهي، گنبذ ڊٺل اٿس. چٽيءَ جي ٽنهي منزلن کي گهڙيل پٿرن سان آرائش ڏني وئي آهي پر انهن مان اڪثر پٿر چوري ٿي چڪا آهن يا وري ڀڄي ڀُري پيا آهن.
هڪ غير معمولي ٻوڏ جو قصو
قبرستان کان موٽ کائي اسان جيئن ئي چند وکون کنيون، ٻه چار ڳوٺاڻا ’حال احال‘ لاءِ ويجها آيا. ٽن چئن همراهن جي هن ٽوليءَ ۾ سڀ کان جهونو همراهه جان محمد جتوئي هو، هي 80ـ75 سالن جو هوندو! چيائين،
”هن شهر کي چؤڦير بند (ڪوٽ) هو ... ميان جي جاگير هئي ... چؤ ڦير بند جا نشان آهن ... ماڻهو هاڻي اهي ڀڏا ڊاهيندا ڇنڊيندا ٻنين ۾ اڇلائيندا ويا آهن ... پر اڃا به (ڪوٽ جي ديوارن ۽ ٺلهن جا نشان) آهن!“
”اهڙا نشان جهڙو هي پيو ڏسجي؟“ مون پڪ خاطر ڪوٽ جي هڪ ڊٺل ديوار ڏانهن اشارو ڪيو.
”ها! هائو!“
جيڪڏهن اسان چ‍‍ؤڦير ان کي دنگ دنگ ڦري اچون ته ان جا سڀ نشان ملندا؟“ مون تصديق لاءِ پڇيو.
”ها! ها! ميان جي حد ۾ جيڪي هو، ان کي چؤ ڦير بند آهي!“ جتوئيءَ چيو.
اهو گهڻن ايڪڙن ۾ ٿيندو؟“ مون اندازي لاءِ پڇيو ته جهونڙو حساب ۾ پئجي ويو. حساب ڪري ڇيائين،”ٻه اڍائي سؤ ايڪڙ!“
”اڃا مٿي ٿيندو!“ هڪ ٻئي همراهه چيو.
”ٻه اڍائي سؤ ايڪڙن جو ڪوٽ هو؟“ مون مصنوعي حيرت سان چيو.
”سٺ ايڪڙ ته ميان جي ٻني آهي، تنهن کان پوءِ هي ڳوٺ آهي، شهر آهي، قبرستان آهي ... سڄي (علائقي) کي ٻاهران بند ڦِري آيو آهي.“ هن چيو.
ڀائو تنهنجو نالو؟“ مون سندس نالو پڇيو.
”آئون جان محمد جتوئي! ڄائو نپنو هتي آهيان ... هتي هڪڙي سال (شايد 1942ع واري) وڏي ٻوڏ آئي هئي، ڪاري ٻوڏ ڪري چوندا هئا ... توهان ٻڌي الائي ڪونه! ... تڏهن مان هن ڇوڪري جيترو هئس.“ هن 17 ـ 16 سالن جي هڪ نوجوان ڏانهن اشارو ڪيو ، ”اهو ٻڌون پيا ته ٻوڏ پئي اچي، ماڻهو لڏي آيا، ان کي به چيائون پئي ته ادا اٿو هِتان ... ٻوڏ ٿي اچي، ڪٿي گهر وڃي ٺاهيو!“
”ان مهل به توهان هتي هئا؟“
”هائو! ... پوءِ چيائون (پاڻ ۾ صلاح بيٺي ته) ميان جو بند (ڪوٽ جون ڊٺل ديوارون) ٻڌجي ... جتان جتا ڊٺل هئا سڀ ٻڌاسون، ايئن چؤڦير ٻڌي آياسون ... ادا ڳوٺ ته پنهنجو بچايون! ... پوءِ قدرت خدا جي ... ايڏو پاڻي ڪٿي ايندو آهي!! هِتي ته ڪڏهن ڪونه آيو!! ... چوندا آهن ته بيگاري ڀڳو هو ... ايڏو پاڻي آيو ... اسان پنهنجي اکين سان ڏٺو ... ان پاڻيءَ جي ڪا ڳالهه ڪري نه ٿي سگهجي، ايڏو گهڻو هو! ... سڀ ملڪ ٻڏي ويا، سڀ ڪجهه پاڻي ٿي ويو. هي (سروي) نمبر ميان جي ڪوٽ وارو، جنهن ۾ ميان جو کوهه به آهي، ميان جي ماڙي به اتي هئي، (اوچائيءَ ۾) مٿي آهي ... اسان چيو ته جيڪڏهن پاڻي گهڻو ٿيو ته به هن نمبر تي پاڻي نه چڙهندو پر جيڪڏهن چڙهيو ته پوءِ (پناهه لاءِ) ڪو به ٽڪرو نه بچندو ... تڏهن، اهو منهنجو نار هجي.... ٻني آباد هجي ... پاڻي آيو، ڏٺوسين! بند اندر بيهي رهياسين ... ڪي ماڻهو مَ سهُو هئا، پوليس کي چئي بند ڀڃائي ڇڏيائون ته هُتان جو پاڻي هِتان نڪري ... ادا ان کان پوءِ ڳوٺ جا سڀ ماڻهو لڏي ويا، ڪنڀر، چنا، ڀٽي، ناريجا، لغاري، ڪوريجا ... باقي ڪي اسانجا ٻه ٽي گهر ... ڏاڏو ماهِي به هِتي هو، اهو ڪونه ويو، باقي لڏو ڊرگهه ۽ بالا ويو ... نعمت الله، حزب الله قريشي وارا بوبڪ ڏانهن لڏي ويا هئيه! ... پاڻي هُتان ڇُٽو ته هِتي ڍوري ۾ اچي بيٺو . پاڻي هِتي (ڪوٽ جو اتر) اچي پهتو ... هُتان جو پاڻي ڀڳو ته ان کي ڪير جهليندو؟ ... پاڻي چؤ ڦير چڙهيو ... پوءِ، هِتان هڪڙو گهٽ هو، اسان ڏٺو ته جيڪڏهن اتان ڀڳو ته اجهو ٿو شهر ۾ پوي ... پوءِ چيائون ’ٻڌو ان گهاري کي!‘ ... پوءِ اسان بند ڏيندا، اَڏون جهليندا ڳوٺ بچائي وياسين، باقي پاڻي! سائين توبهه، تمام وڏو هو ... چنن کان ريل (جو بند) ڀڳي هئي ... ريل (جو بند) نه ڀڄي ته اهو پاڻي سڄو ملڪ غرق ڪري ڇڏي ها. وڏو گهارو هنيو هئائيوئين ... پاڻي اوڏانهن ڇڪجي ويو، پوءِ هن پاسي پاڻي گهٽ آيو.“ جان محمد جتوئيءَ جي احوال مان ظاهر هو ته ڪا غير معمولي ٻوڏ خدا آباد کي ٻوڙي سگهي ٿي.
”ڇا هي مقبرا به پاڻيءَ ۾ اچي ويا هئا؟
”نه! پاڻي انهن کان پري هو، اها سامهون ڪنڊ آهي، ايستائين آيو ... اهي عاشق آهن الله جا! (پاڻي انهن کي ڇا ڪندو؟)“ جتوئيءَ چيو.
”سائين اسان کي مهرباني ڪري ميان صاحب جون ڪرامتون ٻڌايو!“ انور فرمائش ڪئي.
”ميان کي وڏي ڪرامت هئي! هتي اڳي درگاهه جي سوني نيل هئي، ڪنهن چور جي نيت خراب ٿي، لاهڻ آيو ته چڙهي ويو ... مٿي چڙهيو ته اتي عاشق اهڙو ٿڏو هنيس جو پوئتي ڪريو، مزار جي پويان اڪيلي قبر ان جي آهي!“ جتوئيءَ ٻڌايو. ان واقعي ۾ ڪرامت ڳوليندڙن کي ته برابر ڪرامت نظر ايندي پر ڪرامت تي يقين نه ڪندڙ اهو ئي چوندو ته ”خوف ۾ چور جو پير تِرڪي ويو هوندو!“
انور کي ڪرامتن ۾ يقين ڪونه هو، پر پوءِ به ڪرامتون ٻڌڻ جي شوق چيائين، ”اڇا! ته پويان اڪيلي قبر ان ماڻهوءَ جي آهي!“
”هائو! هائو!“ جتوئيءَ خوش ٿي چيو، ”محمد مراد پوٽو آهي سائينءَ جو! ان جي قبر (تجر نما مقبرو) سائينءَ جي سيرانديءَ کان ۽ ان جا پير سائينءَ جي روضي ڏانهن هئا. صفا لڳ هو (اها وڏي بي ادبي هئي) ... هن کي وڏي ڪرامت هئي ... پوءِ چوڻ لڳو ’ڏاڏا سائين مان ته پنهنجا پير ڪرونڊڙا ڪري ڪري صفا ٿڪجي پيو آهيان!‘ ... سائين چيو، ’توهان کي ايتري طاقت نه آهي ته پنهنجو قبو پٽي پاسي تي ڪريو؟‘ ... چيائين، ’ها ڏاڏا آهي!‘ ... پوءِ ڇا ٿيو جو ... وڏا ڳالهه ٿا ڪن ته ڪوٽ لڳ وڏي عاليشان نم هئي ... ڪنهن مهل رات جو وڏو ڌڌڪو ٿي ويو، جو ... وڃ! اسان سمجهيو ته قبو ڪري پيو آهي ... صبح جو ڊوڙندا اچي ڏسون ته محمد مراد جو آستانو عاشق ايئن پٽيو آهي جيئن پاڙئون ڪا چڪي کڻي ٻئي پاسي رکبي آهي. اها اڃا پاسي تي آهي ... پوءِ (ان بابت) توهان کي ڪنهن ڏسيو الائي نه!“ جهوني جو مطلب هو ته ميان يار محمد پنهنجي ڪرامت سان ميان مرادياب جي رانڪ/ تجر نما قبو پنهنجي سيرانديءَ کان پٽي ڪجهه پاسيرو ڪري رکيو آهي ڇاڪاڻ ته مرادياب جي پيراندي بزرگ ڏانهن هجڻ وڏي بي ادبي هئي. تاريخ ۾ بهرحال، اهڙو ڪو ذڪر نه آهي ته مراد ياب جي قبر يا مقبري کي ڊاهي ڪجهه پرڀرو ٻيهر جوڙيو ويو هجي. اها ڪرامت به فقيرن جي پنهنجي هئي جو هنن کي اهو سڀ ڪجهه ٿيندو نظر آيو!
”ٻي ڪرامت ڏنڊو! ... هي ته ملنگ فقير هو نه! ... هي رسول ڪريم صلي الله عليه وسلم جي روضي تي پخالي هو ... پاڻي ڀريندو هو. پوءِ اشارو مليس ته ’يارو فقير! وڃي پنهور کا بادشاهي وٺ!‘ ... چيائين، ’مون وٽ ڪهڙو لشڪر آهي يا ڪهڙي دنيا آهي؟ ...پنهور ته پاڻ بادشاهه آهي مان فقير ملنگ آهيان‘. وري حڪم مليو، ’بابا تون وڃ ته سهي! ڏنڊو پٽي وڃي تخت جي مٿان بيهه، وڃي چئينس ته يا بادشاهي ڇڏ يا جنگ وار! پوءِ هُو توکي ڏسي چوندو ته هي ملنگ فقير چريو آهي الائي ڇا، ٻَڌوس! ... پوءِ توکي هڪ وڏو قدرتي لشڪر ڏنڊو ۽ گهوڙو ملندو ... پو