گمنام ڇٽي

ءِ هُو (پنهور) توکي چوندو ته جنگ آهي ته پوءِ جنگ سهي! پوءِ آسمان تان لشڪر آيو، جنهن جو انت ئي ڪونه هو، رڳو ڏنڊو ۽ گهوڙو هو! پوءِ پنهور چيو ’مون توبهه ڪئي، هاڻي هيءَ بادشاهي ۽ هيءَ تون!‘ ... ميان يار محمد ڪجهه وقت بادشاهي هلائي اٿوَ! پوءِ هنن کان حيدرآباد جي ميرن کسي!“ جان محمد اهو سڀ ڪجهه سادگيءَ سان ٻڌايو جيڪو هن کي ٻڌايو ويو هو.
”درگاهه ۾ اندر ڏانداريون ۽ ڏنڊا ڇو ٽنگيل آهن؟“ مون پڇيو
”ماڻهو ايندا آهن ته مرشد ميان! مون کي پُٽن جو جوڙو ڏجانءِ ته مان توکي پاڃارايون ڏيئي ويندس! ڪلهه به هڪڙا ماڻهون ڏيئي ويا آهن“
”پوءِ انهن کي پُٽ ڄمي؟“
”ڇو نه! بلڪل ڄمندا آهن، جڏهن (پٽ) ملن ٿا تڏهن ته (ماڻهو) اچن ٿا! کوڙ! اڳي ته ڏنڊا به ايئن هئا جو سوين هزارين هئا، ڪو هڪڙو ٻه ته ڪو نه هئا!“ جان محمد دليل ڏنو. ”هڪ ڀيري ٻه ماڻهو پاڻ ۾ بحث پيا ڪن ته قيامت ايندي يا نه ايندي؟“ جان محمد ميان صاحب جو نئون قصو شروع ڪيو، ”پاڻ ۾ ڪونه ٺهيا ته چيائون ’فقير يار محمد کان ٿا پڇون‘ ـ کوهه تي آيا ته ميان پاڻ کي رسا ٻڌائي کوهه ۾ ابتو ٽنگجي عبادت پيو ڪري. چيائين، ’جيڪڏهن قيامت اچڻي نه جي ها ته کوهه ۾ ابتا نه ٽنگجون ها!“
ڪرامتون ٻڌي اسان موڪلايو. تاريخ ڏند ڪٿائن ۾ ڪيئن ٿي بدلجي؟ اهو جان محمد جتوئيءَ جي ڳالهين مان ظاهر هو. چٽي پٽي تاريخ عقيدن ۽ عقيدت سبب عجيب قصن ڪهاڻين ۾ تبديل ٿي وڃي ٿي. جيپ ڏانهن موٽندي آئون سوچي رهيو هئس ته ميان يار محمد جا مريد هن کي ڪيڏو نه نماڻو ڪري پيش ڪن ٿا! هن شاهه عنايت خلاف جهوڪ واري لڙائيءَ ۾ ڪافي سرگرمي ڏيکاري هئي، ان ۾ پنهنجو پٽ ۽ فقيرن جو لشڪر موڪيلو هئائين. جڏهن شاهه عنايت شهيد ٿيو ۽ جهوڪ جهريو هو تڏهن کيس مبارڪون به ڏنيون هئائين. برابر هن تي دهليءَ جو به زور هو ڇاڪاڻ ته هو هنن جو ڍل ڀرو هو، پر هن جنگ ۾ هن خوشيءَ سان حصو ورتو هو، ان جنگ ۾ شريڪ ٿيڻ تي هن کي ڪا به ذهني تڪليف ڪو نه ٿي هئي.
خدا آباد پنهورن جو مرڪز ضرور هو، پر هو ڪي حاڪم ڪونه هئا، بس! تر جا با اثر زميندار هئا. سندن هٿان گولي کوسي جي مارجڻ کان پوءِ جيڪا صورتحال پيدا ٿي، اها تاريخ ۾ درج آهي. پنهور وٽ شايد ترارون به ڪونه هيون جو ميان يار محمد سان جهيڙو اٽڪائين. هنن ته ماڳهي ايئن چيو ، ”جڏهن اسان تلوارون ئي ڪونه کڻنداسون ته پوءِ ويڙهه ڇو ٿيندي؟“ ان کان پوءِ روايتن موجب ميان جو ڏنڊو ڦِريو ۽ پنهوارن کي پنهنجو مرڪز شڪارپور پنهوارڪي ڇڏڻو پيو.

لٺ جو سماجي پسمنظر
”اهو جيئن ته بنيادي طرح ڌنارڪو ۽ زرعي سماج هو، ان معاشري ۾ هر عام خاص ماڻهو هٿ ۾ لٺ کڻندو هو، چاهي ان کي عصا چئجي يا ڏنڊو! هي بنيادي طرح اهڙو هٿيار آهي، جيڪو عام ماڻهو پنهنجي هٿ ۾ کڻندو آهي. ان وقت عام ماڻهن جي ويڙهه لٺين سان ٿيندي هئي“ بخاري صاحب چيو، ”يعني ان زماني ۾ ڌاتوئي تلوار به عام ڪونه هئي، لشڪرين وٽ ته تير تلوارون هيون پر ماڻهو عام جهيڙن ۾ لٺ کڻندا هئا هر ڪو لٺ بازي سکندو هو!“
”ان زماني جي تسلسلي ۾ اڄ به سماجي صورتحال ڏاڍي دلچسپ آهي،“ انور چيو، ”اسان ڪچي جي هڪ ڳوٺ ۾ وياسين، اتي پهتاسون ته هڪ لقاءُ پيو هلي اتي ٻه ڇوڪرا ڊگها لڪڙا هٿ ۾ کڻي پاڻ ۾ وڙهن پيا ۽ ماڻهن بيٺي تماشو ڏٺو. انهن کان پڇيوسين ته هي ڇا آهي؟ هنن چيو ته هيءَ ’چهبڪن جي لڙائي‘ آهي! ٻه ڇوڪرا وڏا وڏا لڪڙ کڻي باقاعدي سنجيدگيءَ سان پيا وڙهن. هنن جا لڪڙ چٿڙ چٿڙ ٿي ويا هئا، يعني هُو وڏي فن سان پيا وڙهن، پاڻ کي ڌڪ ڪو نه پيو لڳين، ڌڪ لڪڙن کي پيا لڳن، اهو هنن وٽ زندگيءَ جو هڪ انداز هو.“
”اڳي جڏهن شهزادن کي تلوار بازيءَ جي تربيت ڏيندا هئا، تڏهن به ائين ٿيندو هو جو ڪو باقاعدي تربيت يافته تلوار باز ايئن سيکاريندو هو. شهزادو ڌڪ هڻندو هو ته تربيت ڏيندڙ ان جو بچاءُ ڪندو هو... ٻڌائيندو هو ته هيئن ڌڪ اچي ته ڪيئن بچاءُ ڪجي. يا هيئن وار ٿئي ته ڪيئن بچاءُ ڪجي، وار ڪيئن ڪبو آهي... اهو سلسلو ائين ئي هو!“ بخاري صاحب لٺ بازي يا تلوار بازيءَ جي تربيت جي تسلسل جو ذڪر ڪيو، ”اسان وٽ هڪڙو هوندو هو شاهاڻي! اسان کان اڳ ۾ هو پر بابي وارا ڳالهه ڪندا هئا ته شاهاڻي چور هو. هن کي مضبوط لٺ هٿ ۾ هجي ته سڄي شهر سان مقابلو ڪري وڃي، سڄو شهر ليٽائي وجهي، چوندا هئا ”هاڻي هن کي لٺ هٿ ۾ آئي آهي، هن کي ڪير پادر هڻي! يعني، هو ايترو لٺ باز هو.“
”مون کي هڪڙو ڪردار سوجهي جيڪو سڄي ڄڃ سان هڪ لٺ سان وڙهيو هو ۽ سڄي ڄڃ کي ڀڄائي ڪڍيو هئائين‘“ انور چيو.
”ها! اهو سندس تجربو ۽ وڙهڻ جي مشق چئبي!“ جنهن وقت بخاري صاحب ايئن چيو، ٺيڪ ان مهل جيپ ڀان پهتي ۽ ساڄي پاسي مڙي باءِ پاس کان بوبڪ جو رستو ورتو. ان وقت 54: 11 وڳا هئا.
”ڊاڪٽر عباس غنيءَ ’سنڌيءَ تلوار‘ جي عنوان سان هڪ مضمون لکيو آهي جنهن ۾ هن ڪنهن عرب جي حوالي سان ذڪر ڪيو آهي ته ’سنڌي ايترا تلوار باز هئو جا عربن کي حيرت لڳي هئي. هن ذڪير ڪيو آهي ته ’اسان کي هڪ تلوار باز مليو جنهن جو ڪمال اهو هو ته توهان ليمون کڻي تريءَ تي رکو، هو تلوار سان وار ڪندو ته سڄو ليمو ڪپجي ويندو پر تريءَ کي ڪجهه به نه ڪو نه ٿيندو!‘ بخاري صاحب هلندڙ موضوع کي اڳتي وڌايو.
”ان موضوع تي مون کي هڪ انگريز جي تحرير ياد اچي ٿي جنهن ۾ هن لکيو ته ’مون به بکر مان هڪ تلوار خريد ڪئي، اها معيار ۽ قيمت ۾ ائين هئي جيئن انگلينڊ جي تلوار ٿيندي آهي.‘ ائين هو سنڌي تلوار کي انگريزي تلوار جي معيار سان ڀيٽي رهيو هو!“. مون کي ياد آيو.
”سنڌي ماڻهن جي militancy جنگجوئي جي تاريخ ۾ هڪڙي ڪهاڻي اها به آهي ته هڪ ماڻهوءَ جو وچن ٿيل هو ته جيڪڏهن منهنجي تلوار مياڻ مان نڪتي ته رت ۾ ٻڏڻ کان سواءِ وري مياڻ ۾ نه ويندي، ڪنهن موقعي تي ڪو حڪمران سندس آڏو ويٺو هو، جنهن چيس ’تنهنجي تلوار جي گهڻي تعريف ٻڌي اٿم، مان به ته ڏسان!“ همراهه اها تلوار ڪڍي ڏيکاري ته سهي پر پوءِ واپس مياڻ ۾ وجهڻ کان اڳ پنهنجي سٿر کي چهڪ ڏيئي رت ۾ ٻوڙيائين!“ انور چيو، ”ان سورهيه جو نالو معلوم ڪرڻ تي هٿ اچي ويندو.
”گرمي اڄ به ڪافي زور آهي پر منجهند جو 12 وڳي به سج ائين پيو نظر اچي ڄڻ چنڊ هجي! خبر ناهي ته ايئن ڇو آهي جو هوا به ڪو نه ٿي لڳي، ڌڌڙ به اڏامندي نظر نٿي اچي پر پوءِ به هي رائو آهي!“ ڪجهه دير خاموشي رهي ته مون موسم تي چڙ کاڌي.
” نه! هوا ته آهي پر هن علائقي ۾ ڇا ٿيندو آهي ته جڏهن هوا لڳڻ سان اها مٽي چڙهي وڃي ٿي، اها ڌوڙ مٿي سطح تي بيهي رهي ٿي، ان کي لهڻ ۾ گهڻو وقت ٿو لڳي، يعني اها ڌوڙ ڪنهن وقت اڳ لڳل هوا جي آهي ۽ ٻي تبديليءَ تائين اتي ئي آهي!“ بخاري صاحب وضاحت ڪئي، واقعي ائين ئي هو.
بوبڪ ڏانهن ويندي، قادري صاحب جي نظر هڪ عورت تي پئي جيڪا ڏهاڪو کن ٻڪريون چاري رهي هئي. ڪجهه پرڀرو هڪ همراهه شايد سندس جيون ساٿي هو. �