گهاڙيون: ڪوهستاني قبرون

گهـاڙيـون : ڪوهستاني قبرون

آئون ڪراچيءَ جي چوکنڊي قبرستان تي بيٺو آھيان، جتي جوکين جي سردار ڄام بجار خان ۽ ڄام مريد جون چوکنڊيون آهن. ڄام بجار ڪلهوڙن جي زماني جو طاقتور ڪردار آهي جنهن ڪلهوڙن جي چوڻ تي ڌاراجا جي راڻي ارجن کي قتل ڪيو هو ۽ تڏهوڪي تاريخ ۾ ڪراچيءَ کان ٺٽي تائين ڪافي نمايان رهيو هو. انهن واقعن جا تفصيل ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ جي سهيڙيل ڪتاب ”جنگ ناما“ ۾ موجود آهن.

جوکين بابت ڊاڪٽر بلوچ جي تحقيق آهي ته هُو اصل (شاهه بلاول کان ڪجهه اتر ۾ واقع) ڪنگوري واري علائقي جا آهن ۽ سندن وڏا ٺٽي جي بزرگ سيد ميين علي شيرازي (وفات: 981هه) جا مريد ٿيا ته سنڌ سان تعلق ۾ آيا. ڊاڪٽر صاحب کين راجپوت نٿو سمجهي بلڪه خالص سنڌي سڏي ٿو. ڊاڪٽر صاحب موجب سنڌ سان سندن تعلق پيدا ٿيڻ سبب سندن لاڳاپو حب ۽ ملير جي لاشارين ۽ ڪرمتي ملڪن سان ٿيو. شاهجهان بادشاهه جي زماني ۾ سنڌ جي صوبيدار شهزادي اورنگزيب (1059-1052هه) جي ڏينهن ۾ وڏيرو مريد جوکين جو ڄام ٿيو، جيڪو باهمت ۽ راڄائتو شخص هو. لاشارين ۽ ڪرمتن سان سندس دوستي هئي. ان جي رهائش حب جي اتر واري علائقي ۾ هئي. ان کان پوءِ هڪ سئو سالن تائين سندن اولاد ’سريراڻي ڄام‘ سڏبو رهيو. ان گهر جي آخري فرد ڄام ڪريمداد پٽ ڄام مريد 1188هه ۾ وفات ڪئي جيڪو مڪليءَ ۾ پنهنجي مرشد جي قُبي ويجهو اتر طرف دفن آهي.

حب جي ڏاکڻي حصي ۽ ملير طرف جوکين جي طاقت ٽيپرن (جوکين جي شاخ) مان بهار ميرڻ پوٽو ساماڻو. سندس همت ۽ هوشياريءَ سان جوکين جا راڄ مضبوط ٿيا. جوکين مان ڄام بجار نالو ڪڍيو جيڪو 1125هه ڌاري ڪنگوري ۾ ڄائو هو. قبائلي ۽ مالوند سماج ۾ هاڻو ٿيڻ کي مردانگي سمجهيو ويندو آهي. بجار خان 20-25 سالن جي عمر ۾ ڏاڍو مڙس ۽ هاڻو ٿيو. ان وقت حب ۽ گڏاپ ۾ بنگو خان لاشاري سردار هو. بنگي خان بجار تي هٿ رکيو ۽ هو ڪنگوري مان حب هليو آيو. لسٻيلي ۾ ڄام پاهڙ خان جي وفات کان پوءِ سنڌ ۽ لسٻيلي ۾ خال ۽ انتشار پيدا ٿيو ۽ هر راڄ پنهنجيون حدون جهيلون. بجار به پنهنجي ٽولي ٺاهي مقابلا ڪيا، ڀڙجن کي بي دخل ڪيو ۽ پوءِ برفتن سان هٿ ڳنڍيا. انهن معرڪن ۽جهيڙن ۾ بنگو خان بجار خان جو طرفدار ۽ پٺڀرائي ڪندڙ رهيو. بنگي خان جي وفات کانپوءِ برفتن بجار خان کي سوڙهو ڪيو. نيٺ الله ٻني (اڄوڪو هاڪس بي طرف وارو پاسو) تي اٽڪل سان برفتن ۽ نومڙين تي حاوي ٿيو ۽ حب کان ڪاري جبل تائين حصي تي قبضو ڪيائين. ان ريت جوکين جي پڳ مريداڻين وٽ هئي پر واڳ بجار وٽ اچي وئي.

ڄام بجار جي تاريخ هاڻي يا ته ڪجهه ڪتابن ۾ موجود آهي يا وري هن چوکنڊي قبرستان جي صورت ۾ باقي آهي. پر هتي جنهن رفتار سان قبضه گير مافيا سرگرم آهي، آئون ڳڻتيءَ وچان سوچيان ٿو ته هي نشان ڪيترو وقت باقي رهي سگهندا! زمينن تي قبضن جي مافيا پنھنجو ڪم شروع ڪري چڪي آھي. لڳ ڀڳ سڄو چوکنڊي قبرستان قبضه گيرن گھيري ڇڏيو آھي. گھڙيل قبرن جا پٿر ڌڙا ڌڙ چوري ٿي شوقينن جي گھرن جي زينت ٿيندا پيا وڃن. ڪير روڪڻ ٽوڪڻ وارو ڪونھي،

”ادا سائين اسان جي جهلڻ کان ته نٿا جهلجن، انڪري چورن کي ڇڏي ڏيو ته ڀلي (قبرن جي) مالڪن جا روح کين ڳچيءَ کان وٺن ته بابا اسان جا پٿر ڇو کنيا اٿوَ!؟“ منھجي ھڪ دوست وڏي بي وسيءَ وچان چيو. ڪراچيءَ ۾ لانڍيءَ کان ملير ، نئه ٿڌو جي ڪناري ۽ گڏاپ طرف پري پري تائين گھاڙين يا گھڙيل قبرن جو سلسلو موجود آھي. اھڙين قبرن جا شاندار مُچا مڪلي، پير پٺي، تونگ، ھنيدان ۽ ڀرپاسن ۾ موجود آھن. جن مان خاص ڪري چوکنڊي، بلوچ ٽومبس ۽ تونگ وٽ تمام اوچين قبرن جو ھيڏو سارو سلسلو ڏسي ذھن ۾ اھو سوال لازمي طور تي اُڀرندو ته سنڌ ۾ گھاڙين جو سلسلو ڪيئن، ڪڏھن کان ۽ ڪٿان شروع ٿيو هوندو؟ اهي ڏاڍا پيچيدا سوال آهن. انھن جو اڀياس ڪيئن ممڪن ٿي سگھيو ٿي؟ خوشقسمتيءَ سان گھڻن محققن ان پيچيدي سوال تي ڪافي سارو ڪم ڪيو آھي. ڪجھه سال اڳ ڪليم لاشاري سنڌ ۽ بلوچستان ۾ واقع ’گهاڙي‘ انداز جي قبرن تي انگريزيءَ ۾ ھڪ سٺو ڪتاب ’گهاڙين جو اڀياس‘ (A Study of Carved Graves) ڏنو آهي.

’گهاڙيون‘ اصل ۾ اهي ئي قبرون آھن جن کي عام طور تي ’چوکنڊي‘ چيو وڃي ٿو . پر ڇا عام گهاڙين لاءِ اهو عام نالو درست آهي؟ ”هرگز نه!“ ڪليم پنهنجي ڪتاب ۾ ان سوال تي بحث ڪندي جواب ڏنو آهي. هن اهڙا ڪيئي سوال بحث هيٺ آندا آهن. ھن گهاڙي قبرن تي تحقيق جو ڪم 1985ع کان شروع ڪيو هو. سڀ کان پهرين هن چوکنڊي قبرستان جو سير ڪيو ۽ پوءِ سنڌ ۽ بلوچستان ۾ جيڏانهن به وڃڻ ممڪن ٿيو، گهڙيل قبرن وارا قبرستان ڏسڻ ۽ انهن کي هڪٻئي سان ڀيٽڻ شروع ڪيو.

لسٻيلي ضلعي ۾ اهڙا قبرستان چڱا خاصا آهن. ان وقت سائين علي احمد بروهي ۽ شيخ خورشيد حسن سميت ٻين محققن جا گهاڙين بابت مضمون به ڇپجندا رهيا هئا. هنن محققن شجرن تي وڌيڪ زور ڏنو ۽ ڪن انفراديتن تي بحث ڪيو پر ڪنهن به محقق اهو نٿي ڄاڻايو ته نيٺ اهي خاص قسم جون قبرون ڇو ٺهيون؟ ڪنهن ٺاهيون؟ ڪيئن ٺهيون ۽ هتي اهڙيون قبرون ٺاهڻ جو شوق ڇو پيدا ٿيو؟ عام ماڻهو وري خيال ڊوڙائي چوندا آهن ته ”هتان محمد بن قاسم جون فوجون لنگهيون هيون، سو هي انهن جون قبرون آهن.“ ڪن ماڻهن جو چوڻ هو ته هي سڪندر جي لشڪرين جون، يونانين يا رومين جون قبرون آھن. ڪليم انهن عام غلط فهمين کي رد ڪيو آهي. ھن ان موضوع تي سنجيدو ڪم ڪرڻ جي ضرورت محسوس ڪئي، ۽ چيو،

”فن جي ڪنهن به نموني جي پويان ثقافتي اوسر جو هٿ هوندو آهي، ڪو ماڻهو ڀت تي ليڪو پائي ته اهو به بي سبب نه هوندو آهي. ان ليڪي جا ور وڪڙ به هڪ خاص مزاج ۽ نفسيات جي نمائندگي ڪندا آهن. ان ڪري جڏهن اسان ڏسون ٿا ته هتي ههڙيون خوبصورت قبرون گهڙيون ويون، جيڪي فن جي لحاظ کان وري پنهنجي عروج تائين به پهتيون، ته اها سڄي سرگرمي بي سبب ته ڪونـ هئي! ان جي پٺيان ڪونه ڪو محرڪ يا ثقافتي اوسر ضرور هئي.“

ڪليم جو چوڻ آھي ته ”گهاڙي ڪا هڪ قبر ته ڪونه آهي جو ڪو هڪ ماڻهو هڪ قبر گهڙي هليو وڃي! جيڪڏھن ايئن ھجي ته پوءِ شايد هن کي ’جينيس‛ چئجي ها پر جڏهن قبرن، ڪاريگرن ۽ ڪاريگريءَ جو هڪ ڊگهو تسلسل موجود هجي ته پوءِ ثقافتي اوسر کي نظر انداز ڪري نٿو سگهجي! اها معاشري جي مجموعي اوسر جي نشاندهي هوندي آهي.“ سو، بقول لاشاري، ”هرزگوينيا جي قبرن تي اُڪريل گهوڙيسوارن بهرحال، پڙهيل لکيل ماڻھن جي ذهن ۾ هڪ غلط فهمي پيدا ڪئي ته ٻنهي علائقن ۾ قبرن تي ٿيل اُڪرن جو ثقافتي پس منظر ساڳيو هوندو.“

انڪري، ڪليم ان سوال جو جواب هٿ ڪرڻ لاءِ مقامي قبيلن جي روايتن جو گـهرو اڀياس ڪيو ۽ انهن قبرن جي مقامي تعلق بابت پروڙ ڏني. ھُن مقامي قبيلن جي قص�