گورک تي ٻروچ

گورک تي ٻروچ
گورک چوٽيءَ تي پڪي عمر وارو هڪ شهه بلوچ SDA جي سرگرميءَ تي پريشان پئي نظر آيو. پڇيائين، ”پوءِ ڀلا اسان جو ڇو ٿيندو؟“ کيس ڊپ هو ته جڏهن هتي حڪومت ۽ ٻيا ماڻهو اچي ويندا تڏهن سندن مال جي چاري ۽ سنهي ٿلهي آباديءَ وارن پٽن جو ڇا ٿيندو؟ مون گورک تي ڪوهيڙو ڏسي کانئس احوال وٺڻ لاءِ بي تڪو سوال ڪيو، ”ڀائو پاڻ ڪٿي بيٺا آهيون؟“
”هي گورک آ ... هتي ويٺا آهيون ... اِهو ڪوهيڙو آ ... اهو زمين تي ويهي ٿو ... اهو ڄڻ وسي ٿو پر نه، اهو ويهي ٿو!“ شهه بلوچ اصل ۾ اِهو سمجهائڻ ٿي چاهيو ته ڪوهيڙو بادلن وانگر وسندو ڪونه آهي پر اها آلاڻ زمين ۾ جذب ٿئي ٿي.
”پوءِ سائين اهو پئجي ٿو ته ڪڏهن ڪڏهن ڏاڍو اونداهي پئجي وڃي ٿو ... پوءِ ماڻهن جا مال به گم ٿي وڃن ٿا ... اسان ڄائي ڄم کان ستن پيڙهين کان هتي ويٺا آهيون ... هي اسان جو ملڪ آ ... آهي ته الله رسول جو ... پر اسان ڀي هتي ڄاوا ڄميا آهيون ... گورک جو سڀ اسان کي مالوم آهي ... نالو منهنجو عبدالرزاق آ ... پاڻ ذات جو شهه آهيان.“
”شهه بلوچ ڪير آهن؟“ مون پڇيو.
”شهه نيٺ وڃي رند سان لڳي ٿو“ عبدالرزاق وراڻيو.
”توهان جو گذارو ڇا تي آهي؟“
”هتي ڦِيش ڪپي تڏا به ڪندا آهيون ... رڍ ٻڪري ڀي آهي ... ٻيا ته وري اسان جا پنهنجا ٻنيون ڀي آهن ... جي مِينهن وسي ٿو ته پوءِ ڪڻڪون ڪاهون ٿا، جوئر به ڪڏهن ڪاهون ٿا ... جي مينهن نه آهي ته پوءِ مال تي به آهي ... ٻڪريون ڀي آهن، پوءِ ڪنهن گهڻا ته ڪنهن وٽ ٿورا ... ڪنهن وقت اسان جو هي ملڪ صفا ڏڪر ٿي ويندو آ ... پوءِ هيٺ لهي وڃون ٿا، سنڌ!“
عبدالرزاق ’سِنڌ‘ ۾ گهڻو وقت رهڻ جي باوجود پنهنجي ٻروچڪي گرامر ۾ ڳالهائي رهيو هو. سندس ڳالهائڻ مان ظاهر هو ته هن گورک کي سنڌ ۾ شامل نه ٿي سمجهيو. ان مسئلي کي جذباتي سياسي اک سان نه، پر معاشي ۽ جاگرافيائي نظر سان ڏسڻ گهرجي. ايئن ته توهان کي مِٺيءَ جو ماڻهو به سنڌ جي حد نئين ڪوٽ طرف ٻڌائيندو، ٿاڻي بولاخان جو ماڻهو ’ڄامشوري کان هوڏانهن اوڀر طرف‘ سنڌ جي حد ٻڌائيندو ۽ ڊيلٽا وارا چوندا، ”ٺٽي کان مٿي سنڌ آهي!“ ٻين لفظن ۾ روايتي طرح سنڌ اها آهي جتي سنڌونديءَ جو مٺو پاڻي پهچي ٿو يا جديد وصف ۾ سنڌ اها آهي جيڪا سنڌ جي بئراج ايراضي آهي.
”پوءِ اُتي (سنڌ ۾) به لابارا ڪيون ٿا“ گورک جو شهه بلوچ پنهنجو احوال ڏيندو رهيو، ”مال کي به اتي تڳايون ٿا ... اسان جو مال مسالو گورک جو ڄڻ اهو ئي ڌنڌو آ ...“ ٻروچ مختصر لفظن ۾ گورک جي معاش جو احوال ڏيئي ويو.
”مـَمٿل ڪٿي آهي؟“ مون گورک جي سڀ کان وڏي اتانهين چوٽيءَ تان پڇيو. منهنجي خيال ۾ ’ممٿل‘ ٻن لفظن جو مرڪب هو: مم+ ٿل. شايد ان ماڳ جو انهن ڏند ڪٿائي قصن ڪهاڻين سان ڪو تعلق هجي، جيڪي هيٺ ڪاڇي ۾ ٻُڌڻ ۾ اينديون آهن.
”او هوڏي ڪوهيڙي جي اوٽ ۾، هيٺ ... ڪوهيڙو ٿورو هٽي ته توکي ڏَسيان ٿو ... ممٿل اهو اٿئي، اتي اسان جون، شهن جون ٻنيون ايڏانهن گهڻا اٿئي!“ هن ڏکڻ اوڀر طرف جبل جي هڪ هنج ڏانهن اشارو ڪيو.
”توهان ان کي مـَمٿل ڇو ٿا چئو؟“ مون پنهنجي خيال جي تصديق لاءِ پڇيو.
”مـَمون رهندا ها ... اڳي اتي، مِرون رهندا ها، مـَمون رهندا هئا ... اسان ڀي يارنهن سن کان آيل آهيون ... بلڪل سائين ڪاگَذ آ مونسان ... مان توکي ڏَسيندس، تون پڙهي ڏس ... اسان سان گهڻا قومن تڪراريون ڪيا ... آلکاڻين اسان سان تڪراري ڪيو ... پوءِ مير الهيار اسان جو فيصلو ڪيو، پوءِ الائي ته ڪهڙي سن ۾ ٿيو. اهي وڏن جون ڳالهيون آهن، اهي ڪاگذ به اسان وٽ آهن، مير الهيار خان جي خاص مُهرن سان آهي ... مـُنڊي کي لڳل ڪاگذ سان آهي!“ ٻروچ پنهنجو حق جتايو.
عبدالرزاق منهنجو شڪ ته برابر دور ڪيو پر ممٿل ۽ گورک تي پنهنجي دعوا به ڪري ڇڏي. هو چئي رهيو هو ته هن وٽ اهڙا دستاويزي ثبوت آهن جن جي بنياد تي هو چئي سگهي ٿو ته مير الهيار خان جي وقت کان سندن مالڪي ۽ قبضو رهيو آهي ۽ هن وٽ اهڙي سَـنَـد آهي جنهن تي مير الهيار خان جي منڊيءَ واري مـُهر لڳل آهي.
گورک کان ڏکڻ طرف هڪ ٻي چوٽي هئي جنهن کي بلوچ ’گڏان کوڙ بُٺي‘ ٿي چيو. ”گڏ معنيٰ گڊ (جابلو گهيٽو)“ هن چيو، ”اڳي هتي سرهه، مِرون ۽ مَم هو ... معنيٰ بَـرُ هو ... جڏهن اسان شهه آياهُون پوءِ اسان الکاڻين به داوو (دعويٰ) ڪيو ... پوءِ الکاڻين کان حق اسان جو ٿيو ... پوءِ جڏهن اسان هتي رهياسين ، اسان جا وڏا ... پوءِ ته مرون به ويا، سڀ شئ ويا ... جڏهن ماڻهو ٿيا ته سڀ شئ ويا.“
ٻروچ جيڪا ڳالهه سادگيءَ ۾ چئي ويو، اها ڪيڏي نه وڏي تلخ حقيقت آهي! ماڻهوءَ کان ڏاڍي مخلوق ٻي ڪهڙي ٿي سگهي ٿي؟ جتي ماڻهو پهچي ٿو، اتان مـَمون ۽ مِرون به ڀڄيو وڃن! گورک اها چوٽي آهي جتي ڪڏهن شينهن ۽ رڇ به هئا پر هاڻي هتي هڪ الله ۽ ٻيو ماڻهوءَ جو راڄ آهي. وحشي جانورن به ماڻهن کان ڀڄي جند ڇڏائي آهي.
”مـَم مِرون آ، ڪارو آ، هو بهو رڇ وانگر!“ مـَم جو موضوع وري ڇڙي پيو، ”رڇ کي هاڻي فقير ڪاهيون ٿا وتن پر مـَم ڄڻ جهنگ جو آ ... ساڳيو ڄڻ اهو ئي شِشٽم آ ... اهو ئي نمونو آ رڇ جو ... ڄڻ مـَم کي ڀائو وار گهڻا هوندا هن نه؟ ... پوءِ جنهن شئ کي ادا وار گهڻا هوندا هِن ته ماڻهو چوندا ’يار! هِي ته مـَم لڳو پيو آ‘ ... پوءِ الائي انهيءَ جي ڪري يا ڇا ڪري ان کي مـَم سڏائين ٿا ... هتي يار واقعي گهڻا ڀي هئا ... پوءِ جڏهن ماڻهو ٿيا ... پوءِ بندوقن سان ماري ڊوڙائي ڪڍيائون!“
”چون ٿا اڳي ڪي مـَم ماڻهن کي کڻي ويندا هئا“ شهه ٻروچ مم جا تفصيل ٻڌائڻ لڳو، ”پوءِ اهي ماڻهن کي چٽيندا هئا ... پوءِ انهن تي قبضو ڪندا هئا ... اسان کي ته ايتري ثابتي ناهي، يادگيري ناهي ... اسان جي وڏن وٽ ... پوءِ، اهو مخلوق (انسان) گهڻو ٿي ويو آ ... پوءِ جتي مم کي ڏسندو هو، ماڻهو ماريندو هو بندوق سان ... ۽ ليسڻون (بندوق جا لائسنس) عام جام ٿي ويا هِن ڪنهن زماني کان وٺي ... اسان پاڻ اهي ڏٺا هِن، انهن جا پيرا ڌيرا، ممن جا ... اڃا ڀي اسان ڏٺا هن پر جِند اتي ممن جو اسان ڏٺو ڪونه!“
”ممن جا پيرا هاڻي به ڏسڻ ۾ اچن ٿا؟“ عبدالرزاق ممن جي وجود جي اڻسڌي شاهدي ڏني ته مون کيس وڌيڪ کوٽڻ جي ڪوشش ڪئي.
”هائو! هاڻي ٻه ٽي سال ٿيا آهن (ته) اسان ڪونه ڏٺا آهن، باقي ٻه ٽي سال کان اڳ ۾ مان پنهنجي اکين سان اتي انهيءَ ٿل ۾ انهي جا پيرا ڏٺا آهن، هڪڙي جو! ها! ... وڻُ پڪل ها ... پوءِ وڻ تي چڙهي، وڻ جون ٽاريون ڀني (ڀڃي)، اتي ميوات ڀي کاڌائين ... آهي مثال مڙئي ماڻهو جو!“ ٻروچ چيو.
”اهو رڇ آهي يا ماڻهو آهي؟“ مون وضاحت گهري.
”آهي رڇ نمونو، پر آهي وڏو سياڻو!“
”اهو رڇ آهي يا رڇ کان مختلف آهي؟“ مون وڌيڪ وضاحت گهري.
”ٿورڙو مڙئي رڇ کان مَٽَ، ٿورڙو مَٽ ... هائو! ٿورڙو مَٽ. ڏس نه ! جيئن ٻڪري سڀڪو ٻڪري آ، پوءِ ان ۾ ڪي بري آ، ڪي ڪاموري آ، ڪي جابلو ٻڪري آ . رڍ به ائين آ ... پوءِ ٿورڙو مڙئي رڇ کان مَٽ آ ...