گورک تي ٻروچ

�ظار ۾ آهيون ته جيڪڏهن حڪومت مهربان ٿئي ته ايڏهون مينهين لڪ کنئون رستو ٺاهي!“
يارو سائينءَ جي درگاهه ڪاڇي جي ماڻهن ۾ ڏاڍي مقبول آهي. يارو سائينءَ جو ذڪر ڪندي ٻروچ چيو، ”جڏهن هتي ڪڻڪون ڌڻڪون ٿين ٿا ... پوءِ انهيءَ جي مرشد جي نيت ۾ اسان اتي ڪيون ٿا ڪارون خيرات! ... ٻه ٽي ٽويا ڪڍي ماني ڪري به انهيءَ جي نيت ۾ ختما ڏيئي ڇڏيون ٿا ... يارو سائين ... اهو مقام اٿس ايڏهين هيٺ ڪاڇي جي اوريون گَري جبل ۾ ... پر هتي به (مٿي، گورک جي ڏکڻ اوڀر ۾) نشان اٿس، يارو سائين رِند آ.“
ٻروچ گَري جبل جو ذڪر ڪيو ته مون کي اهو بحث ياد اچي ويو جنهن ۾ سنڌ جا دانشور زور ڏيندا آهن ته گرو (Garo)جبل، ڪوبه جبل ڪونه آهي پر اهو گُرو Guroo جبل آهي. مون ٻروچ کان وضاحت گهري.
”اهو گَرو (Garo) جبل آهي ... گُرو (Guroo) ته هيڏي ڏکڻ طرف آهي، هن ئي جبل (گورک) جي سائيڊ سان ... باقي گَرو جبل ايڏهين واهي پانڌي کان ٿورو اورتي جيڪو پهريون پهريون جبل اچي ٿو، انهيءَ جو نالو گَرو آ. باقي گُرو جبل گورک سان انهيءَ جي سڌ ۾ ڏکڻ ‎۾ هتان گهڻو پري آهي، منهنجي سمجهه ۾ نئنگ کان پرتي آهي!“ ٻروچ کي صحيح اندازو ڪونه هو پر اها خاطري ڏني ته گَرو ۽ گُرو ٻه جدا جدا جبل آهن.
”ڏمرو لڪ، گورک کان اترطرف ڪچرڪ پاسي آهي. گورک جي پاسي ۾ اتر طرف شڪلوئي لڪ آهي!“ گورک جي ٻروچ چيو، ”اوائلي اسان جو لَڪ شڪلوئي هو، انهيءَ جو اسان کي ٿورو ولو پنڌ ماري ويو، اسان ٿورا ڏکيا پيا ٿيون، پوءِ اسان ڪڍيو مِينهن لڪ ... اسان پنهنجن هٿن سان ٺاهيو (اچ وڃ جي قابل ڪيو)، ان کان ٿورڙو پنڌ تي آهي چوڪ لڪ!“
ڳالهه ڪندي ٻروچ ڪنهن وقت ’گوربند‘ جو لفظ کنيو. گوربند عام طور تي تاريخ کان آڳاٽي بند کي چئبو آهي. مون کانئس گورک جي ڀر پاسي ۾ گوربندين يا گبربندن بابت ابتدائي ڏس پتا ورتا. زندگيءَ ساٿ ڏنو ته ڪنهن وقت تفصيل سان اچي گورک جي ڀرپاسي ۾ موجود اهي گوربند ڏسبا. ڏمري لڪ ۾ هڪ گبر بند اڳ ۾ رڪاڊ تي آهي، باقي هي گورک جي ڀرپاسي وارا گوربند قديم آثارن جي رڪارڊ ۾ تازا اطلاع ثابت ٿيندا.
ممٿل تي موجود ڪجهه گوربندن جي مرمت ۽ سنڀال اڄ تائين محسوس ٿئي ٿي. عبدالرزاق جي ڳالهين مان محسوس پئي ٿيو ته هاڻي هو انهن قديم بندن جو نالو هڪ رائج نظام طور وٺن ٿا. مثال طور هن چيو ”فلاڻن هڪ گوربند ٺاهيو!“ بهرحال، هن ممٿل تي ڪجهه نون ۽ پراڻن گوربندن جو اطلاع ڏنو جن جي قدامت يا عمر جو اندازو انهن کي ڏسڻ کان پوءِ ئي لڳائي سگهبو.
هن ممٿل ڏانهن اشارو ڪري چيو، ”گوربنديون، ٻنين کي اسان ڏيون ٿا ڳنڍا ... پوءِ هيٺاهين ۾ پاڻي وڃي ٿو ... اهو گوربنديون ڏيئي ٻنين کي ٻڌون ٿا ته پوءِ اتي مٽي ڌِتي بيهي ٿو، ... اهو ٻنيون اسان جا ڀرجي وڃن ٿا، مينهن جي وسيلي ... هڪڙا گوربنديون اهي چوندا هِن ... ٻيون ايڏهون شڪلوئي کان واٽ اچي ٿو، پوءِ اورتي اچي ٿو، انهيءَ جو نالو به گوربند آ، اهو بُٺي سان واٽ وڃي ٿو، انهيءَ جو نالو گوربند آ.“
شڪلوئي واري گوربند بابت ٻروچ چيو، ”اها سادي بٺي آ ... اتي ڪا اڏاوت ناهي ... ماڻهو ان کي هروڀرو گوربند چون ٿا.“ يقيناً، عبدالرزاق شهه اها ڳالهه نٿو ڄاڻي ته جڏهن ڪنهن بُٺي يا واٽ کي گوربند نالو مليل آهي ته نالي جو ضرور ڪو نه ڪو سبب هوندو ۽ اتي يقيناً ڪو گوربند هوندو، جنهن جي سڃاڻپ هو اڃا تائين نه ڪري سگهيو آهي. اهڙو ئي تجربو مونکي رني ڪوٽ جي اولهه ۾ واقع ٻن گوربندين جي حوالي سان ٿيو، جن جو مقامي ماڻهن ڪڏهن به نوٽيس ڪونه ورتو هو. جڏهن ته انهن ئي اڏاوتن جي حوالي سان هڪ جبل جو نالو گوربندي ۽ هڪ ڍوري جو نالو گورسير هو. گورک ۽ ممٿل جي وچ ۾ ماٿرين ۽ خود ممٿل ڏانهن اشارو ڪندي، هن چيو، ”هي جيڪي اسان ڳنڍا ٻڌندا آهيون ٻنين جا، مُنڍا کئون، معنيٰ، هيٺائين ٿئي ٿو ته انهيءَ کئون ڳنڍا ڏيون ٿا ته پوءِ مٿي ڪري بيهاريونس ٿا ته اتي مٽي ڌِتي اچي وڃي ٿو، پوءِ اتي پاڻي بيهي وڃي ٿو، انهيءِ کي به اسان گوربندي چوندا آهيون ... هتي هڪڙو گوربند انهي ڍوري جي تري ۾ آهي. ٻيو، اهو ممٿل جي اولهه کي اتي آهن، ٻه ٽي وري پريون اتي جيڪا ٻنيون ڏسڻ ۾ اچي ٿي، اتي آهن ... هڪڙو اهو گڏان کوڙ بٺي جي پريون اتي هڪڙي ٻني آ. وڏو گوربندي آ هڪڙو، اهو گوربندي تمام وڏو آ، هيڪر لڙهي ويو هو، وري مالڪن ٻڌرايو آ ... معنيٰ جيپ ان جي مٿان هليو ويندو، قد به ڏيڍ مڙس کن هوندو. انجو ڊيگهه گهڻو ڪونهيس ... اهو گڏان کوڙ ڍوري جو واٽ آ ... ٻيا اهي ٻنين ۾ اٿئي ... اهي ٻنين جو نالو اٿئي آلکاڻي تڙ ... اڳي انهن ۾ تلاءَ يا کڏا هئا، انهيءَ مان نالو ٿيو آلکاڻي تڙ.“
هاڻي اسان جي آڏو لفظ ’ گورک‘ هو . ڇا گورک به لفظ ”گور“ مان نڪتو آهي؟ يا ان جي اها ئي معنيٰ آهي جيڪا ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ ٻڌائي ٿو، يعنيٰ ’حد‘ يا هي اڃا به ڪو ٻيو قصو آهي ۽ ان جو تعلق ”گرو گورک ناٿ“ سان آهي؟ مون عبدالرزاق کان پڇيو،”گورک جي معنيٰ ڇا آهي؟“ هو مون کي گورک جي چوٽيءَ جي الهندي پاسي ڏانهن وٺي ويو، ”هو ڏس هن پاسي ڳاڙهو نمونو آ، انهيءَ کي اسان پنهنجي بلوچڪي ۾ گورَو (gorav) چوندا آهيون ... ڪي سنڌي چوندا آهن گورکي يا گورڪي ٻڪري، ان کي اسان چوندا، گورَو ...“ ٻروچ چيو.
”ڇا اهو چوڻ ٺيڪ آهي ته گورک جي معنيٰ حد آهي؟“ مون هن کان آخري سوال پڇيو.
”اهو ڀي آهي پر هن کي ڳاڙهي جي ڪري انهيءَ کي نالو اهو رکيائين ... ان جي اولهه طرف ڳاڙهو آ ... اسان جي وڏن ايئن چيو!“ ٻروچ جو چوڻ هو ته اهو نالو جبل جي اولهه پاسي موجود رنگت تان پيو آهي.
اهي هيون 5688 فٽن جي بلنديءَ تي رهندڙ هڪ ٻروچ جون ’ فرسٽ هينڊ خبرون!‘ سوال هي آهي ته گورک جي ترقيءَ ۾ مصروف ان جا واسطيدار عملدار گورک تي هلندڙ ڪم ۽ خود گورک جي مستقبل کي ڪيئن ٿا ڏسن؟ (هي مضمون 1996ع ۾ روزاني برسات ۾ ڇپيو).