گورک جي ترقي، هڪ خواب جو سفر

گورک جي ترقي، هڪ خواب جو سفر
اسان جي ٽهيءَ ۾ سڀ کان پهرين گورک جي ترقيءَ لاءِ جاکوڙ جو خيال ميهڙ جي ڊاڪٽر محمد حسين مگسيءَ کي آيو. اها 87-1986 جي ڳالهه هوندي جڏهن آئون روزاني هلال پاڪستان ۾ سب ايڊيٽر طور ڪم ڪندو هئس. ڊاڪٽر مگسيءَ کي گورک جي ترقيءَ جو خواب جنون جي حد تائين هو ڪچرڪ ۽ گورک جا مريض جڏهن کيس اتان جون عجيب غريب خبرون ٻڌائيندا هئا ته هو اتساهه ۾ بي چين ٿي ويندو هو. آئون سندس مضمون ’هلال پاڪستان‘ ۾ ڇاپيندو هئس. ڊاڪٽر مگسي پنهنجي ذاتي خرچ تي ننڍڙا ڪتابڙا ۽ ڪچي پڪي معلومات ڇپائي مفت ورهائيندو هو. نيٺ 91-1990 ڌاري ڪچرڪ ڏانهن پنڌ جي صلاح هنيائين. پروگرام پڪو ٿيو، سنڌ ايڪسپلوريشن سوسائٽيءَ طرفان ڪليم لاشاري ، اشتياق انصاري ۽ سندس ٽولي شامل ٿي. آئون پاڻ ڪنهن سبب ڪري شامل ٿيڻ کان رهجي ويس. ڪچرڪ ڏانهن ويندي هن ٽيم ڇا ڏٺو؟ اهو احوال ڪليم صاحب جي هڪ مضمون جي صورت ۾ تڏهوڪي اخبار ’پڪار‘ سکر ۾ ڇپيو ۽ ٻيو احوال اشتياق صاحب جي ڪتاب ’گورک‘ ۾ ڇپجي چڪو آهي.
پر، جڏھن اسان سنڌ جي ڇت ڏسڻ لاءِ پهريون ڀيرو کيرٿر جو رخ ڪيو، اھا جنوري 1992ع جي رات ھئي. ڪاڇي جي رات برف وانگر ٺريل ھئي، ڌاڙيلن جي سرگرمين سان تپيل ڪاڇو به ھاڻي ٿڌو ٿي چڪو ھو. اڃا هڪ سال اڳ جي ڳالھه ھئي جو اھو ئي شاھه حسڻ ريسٽ ھائوس ڪنھن مھمان کي ترسائڻ جي لائق نه هو. ضلعي انتظاميا ڪنھن مھمان کي شاھه حسڻ ۾ رات ترسائڻ جو جوکم کڻي نه پئي سگھي. 1991ع جي جنوريءَ ۾ شاهه حسڻ ريسٽ هائوس جي حالت خراب هئي. اسان کي شاھه حسڻ جي اسڪو ل ۾ پوليس جي زبردست پھري ۾ ترسڻ جي اجازت ملي ھئي! پر جنوري 1992 ۾ شاھه حسڻ جي حالت بھتر هئي. اھا ٻي ڳالھه آھي ته ان سال منڇر جي ھڪ مھاڻي بابت پتو پيو ته خير سان اھو به ڌاڙيل ٿيو هو.
91‐1990ع جي منڍ ۾ اسان جتن ڪيا ھئا ته ڪنھن ريت گورک ۽ گاج ڏسجي. ضلعي انتظاميا، جوھي پوليس ۽ ڪاڇي جي سمورن سردارن گڏجي به ھمٿ نه ٻڌي هئي. چيو هئائون، ”گڏجي ھلنداسون، پر ذميواري نه کڻبي، ماڻھن مان شناس نڪري وئي آھي!“ سولي ٻوليءَ ۾ ان کي صاف جواب چئبو! اسان کي جوھيءَ مان موٽ کائڻ لاءِ چيو ويو ھو پر پوءِ به اسان ڇني، گاجي شاھه ۽ شاھه حسڻ ويا هئاسون. ان وقت ڪاڇي ۾ واقعي وڏي ويڌن ھئي. ماڻھوءَ جو ماڻھوءَ تي ويساھه ڪونه ھو. مونکي ياد آھي ته جوھيءَ کان ڇني ويندي واٽ تي هڪ نار وھي رھيو ھو. اسان رستو پڇڻ لاءِ اتي جيپ بيھاري ته نار وھائيندڙ ھمراھه خوف ۾ ٽپو ڏئي وٺي ڀڳو، ”يا حسين! گھوڙا ڙي گھوڙا! ڌاڙيوال ڙي ڌاڙيوال!“ اسان ڪا مھل اتي بيٺا رھياسون پر ڳوٺ مان ڪا پھر نه آئي، نار ۾ ٻڌل اُُٺ نار وھائيندو رھيو، تان جو اسان پنھنجي واٽ وٺي روانا ٿي وياسين .
جنوري 1992ع جو ماحول ئي ٻيو ھو . ان وقت دادوءَ جو ڊپٽي ڪمشنر گل محمد عمراڻي هو. ضلعي انتظاميا پنھنجي ليکي پرگرام ٺاھيو ته سنڌ جي صحافين کي انھن ڪوششن کان آگاھه ڪجي، جن ھيٺ گورک تائين ھڪ رستو تيار ڪيو ويو ھو . جيپ جوڳو ھيءُ رستو ٽنڊي رحيم کان نئه انگئي ۽ گري جبل وارو ھو. تجويز ڪيل ان واٽ ۾ نئه گاج ٽپڻ جي ضرورت نه ھئي، ڪو به ماڻهو شاهه حسڻ ۽ ٽنڊي رحيم کان ٿيندو گَري جبل کان جنگو ٺوٺ واري چوٽي وٺي گورک وڃي سگهيو ٿي. البته نئه انگئيءَ جا ٻه ٽي وھڪرا ٽپڻا ھئا. نئه انگئيءَ کان پوءِ گرو جبل ھو، گري کان پوءِ ڦوسي ۽ پوءِ اڳتي گورک! سمورن انتظامن جي باوجود گورک اسان لاءِ ڏند ڪٿا ئي رھيو. ان ڀيري به اسان گورک کي ڏسي نه سگھيا ھئاسين. اصل ۾، گري جبل جي سخت پٿرن ۽ خطرناڪ چاڙھين ٻه ٽائر ڦاڙي اسان کي لاچار ڪري وڌو ھو. ان سفر دوران صحافين جي ٽيم ۾ جاويد سومرو، شبير سومرو، نصيراعجاز، عزيز رانجھاڻي، انور پيرزادو ۽ ٽنڊي رحيم جا ڪجھه جنگواڻي دوست به گڏ ھئا. ٽنڊي رحيم کان گرو جبل ڪو گھڻو پري ناھي. پر ھيءَ اسان لاءِ تمام پـُر اسرار ۽ اُتساھيندڙ ڪائنات ھئي. اسان کي اھو اطمينان ضرور ٿيو ته ڪوھستان معدنيات سان مالا مال آھي پر ساڳئي وقت اسان دعاگو ھياسين ته ’ڪاش اھا دولت ڌارين جي نگاھن کان اوجھل ئي ھجي!‘
مقامي ڳوٺن ۽ شھرن جي وچ ۾ مفاصلا ڪجھه ھن ريت آھن. ٽنڊي رحيم کان گورک 54 ڪلو ميٽر، ٽنڊي رحيم کان دادو 48 ڪلو ميٽر، شاھه حسڻ کان ٽنڊو رحيم14-13 ڪلوميٽر ، دادو کان جوھي 22 ڪلوميٽر ۽ جوھيءَ کا ن واهي پانڌي 24 ڪلو مِيٽر. واهي پانڌيءَ کان گورک چوٽي48 ڪلوميٽر، اهڙي طرح دادوءَ کان گورک چوٽي مجموي طور تي 94 ڪلوميٽر آهي.
1994ع ۾ گورک رٿا لاءِ ڪَڪڙ وٽان روڊ ڪڍيو پئي ويو. سرڪاري خبرن ۾ ٻڌايو پئي ويو ته اھو رستو گورک جي آمھون سامھون اتر ۾ هڪ ٻي چوٽيءَ تائين رسائيندو. ان چوٽي جي نالو ’شڪلو ئي‘ آھي. بھرحال، گاج ۽ گورک تائين پھچڻ جي ھڪ واٽ جوھي کان ڊرگھه بالا ۽ گاج بنگلي واري سمجهي پئي وئي. اھو سڄو پٽ ڪاڇو آھي. جنھن ۾ ويجھي ماضيءَ ۾ وڏا رھزن ڌاڙيل سرگرم ھئا. 1992ع ۾ مون اھڙا ڳوٺ ڏٺا ھئا جن مان سڀ ڳوٺاڻا ڌاڙيلن جي خوف کان نڪري ھلياويا ھئا. ڳوٺ مسو رستماڻي جون جايون بيٺيون ھيون پر سڄي ڳوٺ ۾ ڪو به ماڻھو ڪونه ھو. فقط هڪ اڃايل ڪتو هڪ کوهه جي ڀر ۾ سهڪي رهيو هو.
”ڇا ڪنھن ماڻھوءَ اڄ تائين گورک چوٽي سر ڪئي آھي؟“ ان وقت اھو سوال ڪنهن عام شھري ماڻھوءَ جو ئي ٿي سگھيو ٿي. گورک چوٽيءَ ۾ اھڙي ڪابه خاص ڳالھه نه آھي جو ماڻھو ڪنڌ کڻي چوي تي ھائو! ’مون فتح ڪئي آھي!‘
” کير ٿر جا ماڻھو روز پيا گورک ۽ ڀر پاسي واريون چوٽيون چڙھن. اتي ڳوٺ آھن، ماڻھن جا پنڌ پيچرا آھن ...“ ھڪ جھوني ماڻھوءَ شاھه حسڻ ريسٽ ھائوس ۾ (1992ع ۾) جواب ڏنو ھو. ” اھو ته شھري ماڻھوءَ جو مسئلو آھي جيڪي جبل جو نالو ٻڌي ڏڪيو ٿا وڃن ! “
گورک چوٽيءَ جي درست ماپ اڃا تائين معلوم نه ٿي آهي. هر رپورٽ ڪا نه ڪا مختلف ماپ کڻي سامهون اچي ٿي. هڪ ماپ موجب گورک چوٽي سمنڊ جي سطحَ کان فقط 5688 فٽ اوچي آھي، اها کير ٿر جي ٻين چوٽين کان فقط ان ڪري مختلف آھي جو نئه گاج گورک جي پيرن مان لنگھي ٿي، نه ته سنڌ ۾ گورک کان به اوچيون چوٽيون موجود آھن. نئه گاج ۽ گاج جا ڪنڀ ھڪ سھڻو منظر پيش ڪن ٿا. ان ڪري انگريزن جي دور کان گورک ھل اسٽيشن جي تجويز ھڪ ڊزن کان وڌيڪ ڀيرا سامھون آئي. پر پوءِ حاڪمن جي غير دلچسپي، حڪومت جي تبديلي يا فنڊن جي کوٽ سبب پوئتي ھلي وئي.
گورک بنيادي طور تي کير ٿر جابلو سلسلي جي ھڪ ڇت جو نالو آھي. کيرٿر جي ڇت مجموعي طور تي 100 کان 150 ڪلوميٽر ڊگھي ۽ اڌ ميل کن ويڪري آھي، يعني ڪل 200 کان 300 چورس ڪلوميٽر ھموار آھي. اھا ايراضي ڪراچيءَ جي پکيڙ جيتري آھي. ھتي برف نه ٿي پوي البته ٿڌ تمام گھڻي �