گورک جي ترقيءَ لاءِ ابتدائي ڪم

ين شاهراهه تي واقع ماڳ غير ملڪي سياحت لاءِ ڇڪ ٿي سگهن ٿا پر شرط اهو آهي ته سياحن کي سهوليت ملي. سيوهڻ، منڇر، ڪاڇو ۽ گورک به ساڳي قديم شاهراهه تي آهن، ان ڪري هي هڪ سياحتي خطو آهي.
1996 ۾ گورک ٽاپ تائين پهچڻ جو جيپ جوڳو رستو فقط اهو ئي هو، جيڪو ٽنڊي رحيم کان SDA وارن ڪڍيو پر اهو تمام ڊگهو ۽ ٿڪائيندڙ هو.
”ڇا SDA ڪو ٻيو رستو ڪڍڻ طرف ڪا عملي وک کنئي آهي؟“ مون انصاريءَ کان پڇيو هو.
”ها! اسان هاڻي ٻيو رستو به ٺاهيون پيا!“ بشير انصاري ٻڌايو، ”اهو رستو گورک کان هينگڻ چشمو، پوءِ ِ شيوو جمالي هليو ويندو... ان پوائنٽ کان ٻه رستا ٺاهينداسون، هڪڙو واهي پانڌيءَ کان ٿي جوهي هليو ويندو ۽ ٻيو رستو شيوو جمالي کان هيٺ لهي گاج بنگلي ڏانهن ۽ پوءِ ڪَڪڙ طرف هليو ويندو ... اسان جي ڪوشش آهي ته اهو رستو هڪ مهيني اندر (فيبروري 1997 ۾) تيار ٿي وڃي!“ بشير انصاريءَ چيو هو.
” SDA ٻه رستا ان ڪري پئي ٺاهي جو جبلن ۾ برساتن سبب ڇپون ڪرڻ ۽ رستا بند ٿي وڃڻ جو خطرو سدائين موجود هوندو آهي. جيڪڏهن اهڙي ڪنهن حادثي ۾ هڪ رستو بند ٿي وڃي ته ان جو متبادل موجود هئڻ گهرجي ته جيئن ماڻهو چوٽيءَ تائين به پهچي سگهن ۽ بند ٿيل رستي جي مرمت به سولائيءَ سان ٿي سگهي. جڏهن هي (يارو سائين، واهي پانڌي ۽ جوهي) وارو رستو مڪمل ٿيندو تڏهن دادوءَ کان گورک ٽاپ جوفاصلو وڃي 90 ڪلوميٽر بچندو!“ انصاريءَ دورانديشيءَ جي ڳالهه ڪئي.
”جوهي ۽ گورک واري جبل جي وچ ۾ نئه گاج وهي ٿي. گورک ويندڙ گاڏيون گاج ڪيئن ٽپنديون؟ ڇا هتي ڪا پُل اڏي ويندي؟“
” SDA جو خيال آهي ته واهي پانڌيءَ واري واٽ سان ڪاز وي ٺاهجي ڇاڪاڻ ته عام ڏينهن ۾ اتي گاج جو وهڪرو خاصو ڪونه هوندو آهي. ان جو مکيه سبب اهو آهي ته تير ڀت مان هنڌ هنڌ تان ڪجهه واهيون ڪڍي ڪاڇي جون زمينون آباد ڪيون وڃن ٿيون ۽ اڪثر پاڻي ان ۾ کپيو وڃي. البت جڏهن گاج لهندي آهي تڏهن انهن واهين ته ٺهيو خود تير ڀت جي به ڪا حيثيت ڪونه هوندي آهي. SDA جي پروگرام ۾ هڪ پل گاج بنگلي وٽان آهي پر اها غالباً گاج ڊيم جو حصو هوندي ... اصل ۾، اسان جڏهن غير ملڪين کي گورک وٺي ويا هئاسون، تڏهن هنن جو خيال هو ته هو گاج جي مٿان پُل ٺاهين يا هيٺ ڊيم ٺاهين. هيءَ پُل ان پُل کان مختلف هوندي جيڪا گورک ڪچرڪ واري تجويز ڪئي وئي هئي. هيءَ پُل گاج بنگلي کان گورک لاءِ ٺاهڻ جو ارادو هئن جنهن سان ڪَڪڙ واري رستي کي ڳنڍيو وڃي ها!“ SDA جي ڊائريڪٽر جنرل ٻڌايو، ”ڪڪڙ وارو رستو في الحال اڌ ۾ پيو آهي.“
ڪَڪڙ وارو تجويز ٿيل رستو گاج بنگلي کان اتر اولهه ۾ جبل تي ان هنڌ تائين تيار ٿيڻو هو، جتي انگريزن جي زماني ۾ هڪ پينگهه وڌي وئي هئي. اها پينگهه وجهڻ جو مقصد به اهو هو ته گاج ۾ لهڻ کانسواءِ هڪ چوٽيءَ کان ٻي چوٽيءَ تائين وڃي سگهجي. ان پراڻي پينگهه جا بنياد اڄ تائين موجود آهن، SDA وارن اتان ئي هڪ پل وجهڻ پئي چاهي.
SDA گورک تي هڪ عدد رهائشي اسڪيم ڏيڻ ۽ پلاٽ وڪڻڻ جو ڪم به ايڊورٽائز ڪيو هو ۽ اهڙا بروشر به ڇاپيا هئا جن ۾ نه رڳو رهائشي پر ڪاروباري ۽ صنعتي پلاٽن جو به ذڪر آهي. پر، ان رٿا ۾ سڀ کان وڏي رنڊڪ گورک جي ترقيءَ جي سست رفتاري رهيو. SDA ته اسڪيم ٺاهي ڇڏي هئي، پر هن وقت خبر نه آهي ته ان جي اڳڀرائي ڪهڙي مرحلي تي آهي؟ شايد SDA ان رٿ کي اڳتي وڌائي نه سگهي يا ان وقت ماڻهن ان ۾ دلچسپي نه ورتي.
ظاهر آهي ته جيستائين ماڻهن گورک جون ماٿريون نه ڏٺيون هجن ۽ اوستائين پهچ به هڪ مسئلو هجي، ماڻهو اوڏانهن ڪنهن رهائشي ڪالوني يا ڪنهن ٻي سيڙپ لاءِ ڪيئن ڇڪبا؟ 1996 ۾ SDA وارن کي پڪ هئي ته هو ٽن چئن مهينن ۾ گورک تي پاڻيءَ جو مسئلو به حل ڪري وٺندا ۽ ماڻهو جڏهن واهي پانڌيءَ واري پاسي کان ٺهيل رستي ذريعي گورک ٽاپ تي پهچندا ۽ پاڻيءَ جي فراهمي اکين سان ڏسندا تڏهن ڪو فيصلو ڪري سگهندا.
”گورک تي پاڻيءَ جو مسئلو آخر ڪيئن حل ٿيندو؟“ مون پڇيو هو.
”في الحال اهو پاڻي هينگڻ چشمين مان کڻبو!“ بشير انصاري ان مسئلي جو حل ٻڌايو هو، ”اسان ڪاٿو هنيو آهي ته مختلف چشمن جو پاڻي اچي هينگڻ چشمي ۾ پوي ٿو جنهن جو مقدار ٽي لک گيلن في ڏينهن آهي ... جيتوڻيڪ گذريل مند ۾ بارش نه پئي تڏهن به پاڻي ايترو ئي رهيو آهي!“
گورک جي ترقيءَ لاءِ ذميوار عملدارن وٽ پاڻيءَ جي حوالي سان هڪ ٻي تجويز به هئي. هُو مٿين ماٿرين تي ئي گورک ۽ ممٿل چوٽين جي وچ ۾ موجود تمام ڪشادي ماٿريءَ ۾ ڪن هنڌن تي برساتي ڍورن جا وات بند ڪري هڪ ڪچو ڊيم ٺاهڻ جو سوچي رهيا هئا ته جيئن اتي پاڻي جمع ٿئي ۽ اهو استعمال ڪيو وڃي. ان ڏس ۾ هنن جو سروي وارو ڪم جاري هو ۽ هُو ان سروي جي نتيجن جي انتظار ۾ هئا. هنن جو خيال هو ته جيڪڏهن اهو ڊيم چار پنج سال پاڻيءَ جن ضرورتون پوريون ڪري ته ترقياتي ڪم چڱو اڳڀرو ٿي ويندو ۽ ان سان گڏ پاڻي جي سيمي سبب چشمن جو وهڪرو اڃا به چڱو ٿي ويندو. هن وقت ڪجهه چشما ڇهه يا ٻارنهن مهينا هلن ٿا جن جي عمر به وڌي ويندي. هُنن ان ڊيم سان هڪ گرين بيلٽ به قائم ڪرڻ پئي چاهيو.
”ڇا کيرٿر تي ايترو مينهن پوي ٿو جو ان جي مٿين ماٿرين تي ڊيم ٺاهجي؟“ مون پڇيو هو.
”اسان وٽ سنڌ ۾ هر ٽن سالن کان پوءِ برسات جي سائيڪل اچي ٿي “ بشير انصاريءَ چيو هو، ”اسان چاهيون ٿا ته هي ڊيم ايترو هجي جو ان ۾ ٽن چئن سالن لاءِ پاڻي جمع ڪري سگهجي. سال 93-1992ع ۾ 25 انچ مينهن پيو آهي، سال 94-1993ع ۾ 18 انچ مينهن پيو آهي، 95-1994ع ۾ 10 انچ مينهن پيو آهي، سال 96-1995ع ۾ 10 انچ مينهن پيو آهي. 96-1996ع واري هلندڙ مند ۾ هيل تائين هڪ انچ به مينهن ڪونه پيو آهي ... ان ڪري اسان ٽن سالن جو حساب هڻون ٿا، اهو مناسب آهي، ڇو ته اسان جي ڪئچمينٽ ايريا تمام گهڻي آهي، يعني جيڪڏهن ڏهه انچ يا ماڳهي چار انچ بارش پوي تڏهن به ٺيڪ آهي!“
اها ته ٿي هڪ اضافي تجويز! 1996 ۾ اداري جو سڄو ڌيان گورک کان 12 ڪلوميٽر پري هينگڻ چشمي ڏانهن هو، جنهن جي گنجائش ٽي لک گيلن روزانو آهي.
”ڇا ايترو پاڻي گورک تي ڪنهن وڏي مستقل آباديءَ لاءِ اڻپورو نه آهي؟ ڇا اهو سڄو پاڻي استعمال ڪري سگهجي ٿو؟“ مون سوال ڪيو هو.
”ڇو نه؟“ انصاريءَ جواب ۾ چيو هو، ”عالمي معيار موجب ڪنهن به جديد آباديءَلاءِ 40 گيلن في ماڻهو گهرجن ۽ ڪراچيءَ ۾ جنهن حساب سان پاڻي ڏنو وڃي ٿو سو ڀلي ته 20 يا 25 گيلن چيو وڃي، حقيقت اها آهي ته فقط 10 گيلن في ماڻهو ملي ٿو. اهو ته اسان تي آهي ته ڪهڙي معيار سان پاڻي ڏيون ٿا.“
جبل جا پنڌ به عجيب ٿا ٿين. هينگڻ کان گورک چوٽي سڌ ۾ چار پنج ڪلوميٽر آهي پر اوستائين پهچڻ لاءِ 12 ڪلوميٽر رستو ٺاهيو ويو. ساڳي طرح گورک چوٽي جيڪا ظاهري طرح گاج جي مٿان بيٺي آهي، سڌ ۾ گهٽ ۾ گهٽ 12 ڪلوميٽر پري آهي پر جيڪڏهن رستو ڪڍجي ته اهو 25-30 ڪلوميٽر ٿيندو.
”ڇا گاج جو پاڻي گورک لاءِ نٿو کڻي سگهجي؟“
”کڻي سگهجي ٿ�