گوھر بند

گوھر بند؟

بلوچستان ۽ سنڌ جي ڪوھستان ۾ سفر دوران ھنڌ ھنڌ گوھربند، گبر بند ۽ گور بند جا پڙاڏا ٻُڌي سگھجن ٿا. اھو بحث اڄڪلھه قديم آبپاشي آثارن جي حوالي سان اڪثر ٻُڌڻ ۾ اچي ٿو. ان بحث موجب گوربنديون اصل ۾ تاريخ کان اڳ واري زماني جون ڪي اڏاوتون آھن، جن مان اڪثر اھي آھن جيڪي پوک جي مقصد لاءِ برساتي ندين يا ٽاڪرو لنگھن تي قائم آھن. ڇا اسان لفظ ’گوربان‛ کي ’گور بند‛ جي ڦٽل صورت قرار ڏيئي سگھون ٿا؟ شايد نه! ڇاڪاڻ ته گوربان يا گوھر بند جي نالي سان ھن ٽڪريءَ کان ھيٺ چئني پاسي اھڙي ڪا به اھڙي اڏاوت يا نشان موجود نه آھي، جنھن تي ڪنھن قديم بند جو شڪ ڪري سگھجي. البت ٽڪريءَ جي مٿاڇري تي موجود قبرون ۽ ڪجھه ڪمرن جا نشان ھن ماڳ کي قبرستان ۽ رھائشي ماڳ تجويز ڪن ٿا. ھن ھنڌ، ماضيءَ ۾ جيڪڏھن ڪا گوربندي يا گبر بند موجود به ھو ته ھاڻي ان جو ڪوبه آثار باقي نه آھي.

ڪجھه ٻي دلچسپ معلومات:

ماستر بشير احمد جوکيي صاحب ’گوربان‛ تي پنھنجي مضمون ۾ ڪي دلچسپ ۽ اکين ڏٺا احوال بيان ڪيا آھن، جيڪي يقناً اھميت جوڳا آھن. ھُو صاحب محترم شمس الدين جوکيي جي حوالي سان لکي ٿو ته، ” ان وِراڙ ۾ اڳي ڀان قوم رھندي ھئي، جنھن جو ھن بُٺيءَ جي ڀرسان قبرستان ھو. ھُو ’گوربان‛ لفظ جو اشتقاق ڪندي چوي ٿو، ’گور‛ معنيٰ قبر + ڀان (قوم جو نالو) جيڪو بگڙي ھلڪي آواز سان ’بان‛ ٿيو آھي، يعني ”ڀانن جو قبرستان‟ . ان اشتقاق تي آئون ڪا به راءِ نٿو ڏيان.

ماستر بشير صاحب پنھنجي ننڍپڻ جي يادگيرين جي بنياد تي لکي ٿو ته، ”ھن ٽڪريءَ جي اولھه واري ڇيڙي ۾ وڏين گھاڙين وارو قبرستان ھو، جيڪو ھاڻي آبادي وڌڻ جي ڪري ختم ٿي ويو آھي، اڃا به ڪي قبرون ٽڪريءَ جي مٿان موجود آھن. ھينئر تازو (ويھين صديءَ جي آخري ڏھاڪي ۾) ھڪ مقامي زميندار ان قبرستان واري ايراضيءَ مان پاڻيءَ لاءِ اوڀان (ڪَسي) کوٽايو . کوٽائي ڪندي زمين مان قطار سان وڏا ٺِڪر جا مـَٽَ اَٺن نَوَن جاين تان نڪتا، مزورن سمجھيو ته انھن مَٽَن ۾ خزانو آھي پر انھن مان سفيد ھڏين جو پائوڊر نڪتو. انھن مَٽَن جي ٺِڪر جو رنگ ڪارو ھو ۽ اھي ٿُلھا ھئا ... ڪمرن واري جڳھه کي ’واڻين جو پِير‛ چون ٿا. پاڪستان کان اڳ ۾ ملير ۽ گڏاپ جا واڻيا ھتي اچي ھر سال ميلو لڳائيندا ھئا، ننڍي ھوندي اھو ميلو مون به ڏٺو!‟

بشير جويي صاحب جي بيان مان ٻه ٽي نيون ڳالھيون سامھون اچن ٿيون:

1- ھتي مَٽَ ۾ تدفين (Urn burial) سلسلو موجود رھيو آھي.

2- ھتي وڏيون گھاڙيون موجود ھيون.

3- ھتي ڪو تيرٿ ماڳ ھو ۽ اوڀر وارن ڪمرن جو تعلق (غالباً) ان ھندو تيرٿ سان ھو، ڇاڪاڻ ته ھتي ھر سال باقاعدگيءَ سان ميلو به لڳندو ھو.

گوربان ماڳ تي موجود ھاڻوڪا قبري آثار ڇا ٿا تجويز ڪن؟ اھو سوال پنھنجي جاءِ تي، البت ھن ماڳ لاءِ بنا ھٻڪ جي اھو چئي سگھجي ٿو ته جيئن ته نئه مول، ملير، کديجي ۽ گڏاپ جي علائقن ۾ تاريخ کان آڳاٽي دور کان وٺي اڄ تائين لاڳيتو ثقافتي تسلسل ثابت ٿيل آھي، انڪري ھتي به اھي سڀ دور موجود ٿي سگھن ٿا.



نارا ٿر تي موکي متارن جو قبرون



شاهه لطيف سـُـر يمن ڪلياڻ ۾ موکي متارن جو ذڪر ڪيو آهي. موکي ڪلال هئي ۽ متارن بابت مروج مقامي ڪٿائن ۾ اهي (متارا) مختلف ذاتين جا هئا. هڪ سگھڙ جو بيت متان اسانجي ڪا رهنمائي ڪري :



”موکيءَ وٽ مهمان ايندا هئا اٺ ڄڻا،

ٻه سما، ٻه سومرا، ٻه چنا، ٻه چوهاڻ. “



پر متارن جي رانئڪ ۾ اٺ قبرون ناهن . چؤ ديواريءَ اندر هڪ قطار ۾ پنج قبرون آهن. ٻي قطار ۾ هڪ قبر آهي. ستين قبر چؤديواري کان ٻاهر آهي جنهن کي پڻ عام ماڻهو متارو سڏين ٿا.



اها هڪ ڳجهارت ٿي سگھي ٿي ته جنهن صورت ۾ چؤديواريءَ اندر وڌيڪ قبرن جي گنجائش موجود آهي، ستون متارو چؤديواريءَ کان ٻاهر ڇو پوريو ويو؟ ڇا هو متارو نه هو ؟ ڇا هُو متارن جو خاص خدمتگار هو جنهن کي مرڻ کانپوءِ به در کان ٻاهر جاءِ ڏني وئي؟ هيءَ چؤديواري اوچائيءَ ۾ لڳ ڀڳ ٽي فٽ آهي، جنهن کي ڪنگرا ڏنا ويا هئا. انهن ڪنگرن مان اڪثر پٿر هاڻي گم ٿي چڪا آهن.

چؤديواريءَ ۾ اندر يا ٻاهر پوريل همراهن جي حقيقت ڪجهه به هجي، اهي سما يا سومرا، چنا يا چوهاڻ (يا جيڪي به هجن) مهمان هئا. قبرن جو تسلسل ڪجهه هن ريت آهي ته پٿرن جي هڪ مضبوط پر چيلهه جيتري چؤديوار کان ٻاهر اُتر اولهه ڪنڊ تي جنهن متاري (خاص خدمتگار) جي قبرن آهي ان تي ڪوبه نالو ناهي. چؤديواري ۾ گھڙڻ شرط پهرين قبر رستم آدم جي آهي، ٻي قبر تي نالو ناهي، ٽين قبر محمد اسماعيل جي، چوٿين اسحاق خان جي ۽ پنجين حادار حاجيءَ جي آهي. پيرانديءَ کان اڪيلي قبر تي لکيل آهي ’يادگار اسماعيل حاجي‘ ٻين لفظن ۾ متارا جيتوڻيڪ حاجي سڳورا هئا تڏهن به شراب جا شوقين هئا.

اسان، اهو به ڏٺو ته وچين قبر (محمد اسماعيل) جي پيرن کان هڪ اهڙو پٿر گھڙي نصب ڪيو ويو هو ڄڻ اهو وچ مان ٻه اڌ ٿيل پيالو هجي. شراب پيالي ۾ پيتو ويندو آهي. ڇا اهو متارن جي شراب نوشيءَ ڏانهن اشارو آهي؟ متارن جون قبرون گڏاپ ويجهو نارا ٿر ٽڪريءَ تي آهن. اهڙيون ئي ڪي ٻيون قبرون گڏاپ ويجهو ”روميون“ سڏجن ٿيون، جتي پڻ اڌ ڀڳل پيالو گھڙي رکيو ويو آهي. ساڳئي قسم جون قبرون ڊملوٽي وٽ نئه ملير جي کاٻي ڪپ تي هاڻوڪي پـُـل وٽ آهن.

ڪليم لاشاري گھاڙين بابت سندس ڪتاب ۾ ان قسم جي قبرن کي جيڪي هڪ فٽ اوچائيءَ واري ٿلهي تي آهن ۽ انهن جي مٿين پٿر تي معمولي گھڙائيءَ آهي، مقامي طور اڀرندڙ گھاڙيءَ واري صنعت جو ابتدائي مثال سڏي ٿو. متارن جون قبرون ان ئي قسم جون آهن. انهن قبرن تي نالا ته لکيا ويا آهن پر تاريخون موجود نه آهن. ان هوندي به جيئن ته اسان وٽ موکي متارن واري واقعي سان منسوب اهم ڪردار موکيءَ بابت ڪجهه روايتون آهن، ان ڪري متارن جي موت وارا ڏينهن نه، ته به دور معلوم ڪري ئي سگھجي ٿو.

لاشاري صاحب متارن کي بلوچ سمجهي ٿو ۽ موکي متارن واري ڪٿا لاءِ تيرهين چوڏهين صدي عيسويءَ جو زمانو تجويز ڪري ٿو يعني اڄ کان ڇهه ست سئو سال اڳ. تاريخي اعتبار کان اهو سومرن، سمن ۽ ڀٽين جو دور آهي. هُو گڏوگڏ اهو به ياد ڏياري ٿو ته هن علائقي ۾ گھاڙين توڻي سياسي لحاظ کان ڪلمتي بلوچ، برفت ۽ جوکيا مکيه قوتون هئا.

موکي ۽ متارن جون قبرون ٺيڪ ان واٽ تي آهن جيڪا ڀنڀور کان پٻ هاڙهي يا ڪيچ مڪران ڏانهن وٺي ويندي هئي. يعني ڀنڀور، کان هاڻوڪو ڪاٺوڙ، گڏاپ ۽ حب وغيره. بنا ڪنهن شڪ شبهي جي شاهه لطيف جڏهن هيءَ واٽ وٺي ويو آهي تڏهن هن کي نارن ٿر وٽ موکي متارن جي ڳالهه معلوم ٿي. شاهه صاحب پنهنجي مزاج موجب ان ڪهاڻيءَ جي تاريخ جاگرافيءَ