ڳاڙهيءَ واري مسجد

ڳاڙهيءَ واري مسجد
اسان جلد ئي ان هنڌ پهچي وياسين جتي ڳاڙھيءَ واري قديم مسجد جا آثار هئا. ان مسجد جو محرابي دروازو، هڪ مينار ۽ ٻه گنبذ نظر اچي رهيا هئا، ٽئين گنبذ جو باقي ڪو حصو شاهدي ڏيئي رهيو هو ته هيءَ اصل ۾ ٽن گنبذن واري شاهي مسجد هئي. (ھاڻي ان جو ٽيون گنبذ نئين سر ٺهيو آھي) .
”اها ميان نصير محمد جي مسجد آهي، جيڪا يارهين صدي(هجريءَ) جي آهي“ حاجي لغاري چيو، ”اها ڳاڙهي آهي.“
”اها ڳاڙهيءَ واري مسجد آهي“ بخاري صاحب وضاحت ڪئي.
اھا پنهنجي وقت جي تمام شاندار مسجد پئي لڳي، گنبذن تي اڇو پلستر ٿيل هئس، عمارت ٿلهڙين ديوارن تي مشتمل ۽ پڪ سري آهي، ان جا اُتر ۽ اوڀر وارا پاسا بلڪل ڊهي چڪا هئا، البت مکيه دروازي جي ڀرسان اتر اوڀر واري ڪنڊ جو مينار ڪلنگيءَ سميت پنهنجي مڪمل صورت ۾ موجود هو. گنبذن کان اوچي ان مينار تي مٿي چڙهڻ لاءِ ڏاڪڻ هئي. مينار جو هيٺيون ڏاڪڻ دار ڀاڱو ڪافي مضبوط هو، جنهن تي مينار جون ٻه ٻيون منزلون ۽ آخر ۾ مغليه انداز جي اَٺ دري هئي. ڳاڙهيءَ واري مسجد کي آرائشي ڪنگريون ۽ هو ا جي گذر لاءِ اوڀر ۽ اولهه کان شاهي دريون هيون.
هي مڪمل طور سنسان برپٽ جو ماحول هو، جنهن ۾ خدا ڄاڻي ته پاڻيءَ جو وجود ڪٿي هو. آسمان ۾ پاريهلن جو ولر ٿي اُڏاڻو. سڄي منظر نامي ۾ ٻي ڪا به عمارت ڪونه هئي. البته پري پري تائين ويران ميدان ۾ ڪٿي ڪٿي ڪو ننڍڙو ڪِرڙ بيٺو هو. ھڪ خدا جو گهر سو باقي ھو ... باقي انسانن جا گهر ٽي سؤ سال اڳ بلڪل ڊاھي پٽ ڪيا ويا ھئا.
”هن کان ٿوري فاصلي تي ميان نصير محمد جو قبرستان آهي“ بخاري صاحب پري پري تائين نظر ڊوڙائي چيو.
”... سو ، اِن کي سنڌيءَ ۾ چئبو آهي ڪاڇو!“ انور انهن ويران ۽ سڌن پٽن واري منظر تي تبصرو ڪيو، ”ڀلا هتي پاڻي ڪهڙو ايندو؟“ انور کي خيال آيو ته متان منڇر جو پاڻي هيستائين ايندو هجي !
” نه نه ! منڇر جو ڪونه ايندو، جيستائين گاج کي تِير بند ڏنل نه هو، گاج جو پاڻي هتي ايندو هو.“ حاجيءَ ٻڌايو.
”هن علائقي جو نالو ڇاهي ؟“ مون مسجد کان ٿورو اورتي حاجي کان پڇيو هو.
”اسان هن کي ’ايف پي بند کان ڇنڊڻ‘ ڪري چوندا آهيون. هن پاسي حامد شاهه جي درگاهه آهي ۽ هوڏانهن عنايت شاهه جي درگاهه !“ حاجيءَ چيو.
”ڇا هي اهو ئي عنايت شاهه آهي جنهن کي ميان نصير ڪاڇي تي مقرر ڪيو هو؟“ مون پڇيو.
”مون کي خبر ناهي!“ حاجيءَ ويچارڳي ظاهر ڪئي. هيءُ يقيناً ساڳيو فقير هو، جنهن لاءِ تاريخ ڪلهوڙا (صفحي 158 جلد اول) ۾ لکيل آهي ته ”قيد کان واپس اچڻ بعد ميان صاحب پنهورن جي علائقي ۾ پنهجي لاءِ هڪ اهڙي جاءِ تجويز ڪئي جنهن جي هڪ پاسي جبل هو ۽ ٻئي پاسي ٿڌو پاڻي. هن ان هنڌ تي هڪ ڳوٺ جو بنياد رکيو، جو ”کاري“ (ڳاڙهي) جي نالي سان ڪوٺجڻ ۾ آيو. ميان صاحب خود به پاڻ کي فقير سمجهندو هو ۽ سندس خليفا به پاڻ کي ”فقير“ سڏائيندا هئا. ميان صاحب، فوجي فقير کي ”هُٽڙي“ جي ڳوٺ ۾، ۽ عنايت شاهه کي ڪاڇي ۾ ويهاريو. اهي ماڻهو مدت کان خانه بدوشيءَ جي زندگي گذاريندا هئا، ۽ اهل عيال جي جنجال کان پڻ آزاد رهندا هئا، هاڻي انهيءَ طريقي سان مستقل زندگي اختيار ڪيائون.“ اهو حوالو اصل تحفته الڪرام ۾ آهي. عزيز ڪنگراڻي هِن فقير لاءِ لکي ٿو ته ”عنايت شاهه ميان وال تحريڪ جو سرگرم ۽ نهايت اهم ڪارڪن هو. هن لاءِ روايتون آهن ته هُو ذات جو ٽڳڙ هو ۽ سندس مٿيان ڏند ڪجهه ٻاهر اڇاترا هئا جنهن ڪري کيس عنايت شاهه ڏندو سڏيو ويندو هو ... هن موجوده ڪارو واهه جي وسيلي گاج نئه جو مستقل وهندڙ پاڻي ڳوٺ ڳاڙهي تائين پهچايو هو ۽ غالباًً ميان نصير جي وفات کان ڪجهه عرصو اڳ وفات ڪيائين، سندس مزار بيگي ديري جي آس پاس آهي.

ڳاڙهي مسجد هن وقت بلڪل ويران هئي، شايد ئي ڪا پهر ايڏانهن رخ ڪندي هجي، ”مار! چند سئو سالن ۾ ڪا شاهي مسجد ائين ڀڙڀانگ ٿي وڃي، اھڙا ڪي ٿور ا مثال ملندا.“ مون سوچيو.
مسجد مان ٿيندا گاڏيءَ ۾ چڙهياسين ته پٺاڻ ڊرائيور ريڊيو تي پشتو ڌُن ۾ غرق نظر آيو.
”خان صاحب يه ڪيا گاتي هئه ؟“ قادريءَ ڊرائيور کان پڇيو.
”يه، پته نئين!“ ڊرائيور الائي ڇو شرمائجي ويو، ” يه بولتا هئه که بي وفائي کرتا هي ...“
”هي پڊ ...“ بخاري صاحب سرزمين ڏانهن ڌيان ڇڪايو، ” جتي هيءَ مسجد بيٺي آهي، اهو تقريباً سوا ٽي سئو سال پراڻو آهي، ان کي ”ڳاڙهيءَ واري مسجد“ چوندا آهن ۽ اها ’ڳاڙهي‘ ڪلهوڙن جي عبوري حڪومت جو پهريون تخت گاهه آهي.“
”هن جاءِ جو نالو ڳاڙهي ڇو آهي؟ ڇا هتي ڳاڙهي رنگ جي مِٽي يا وارِي آهي، جنهن سبب اها سڃاڻپ پئي آهي؟“ ڪنهن پڇيو.
”نه!“ لغاريءَ چيو ”ڳاڙهي هڪ مائيءَ جو نالو آهي، اها ميان نصير محمد جي خدمت ڪندي هئي“ جڏهن اها مائي مري وئي ته ميان نصير محمد چيو، ”هاڻي توهان مون کي سڏيندؤ ميان نصير محمد ڳاڙهيءَ وارو! “
”ابول! “ انور دانهن ڪئي.
” ان ڪري هاڻي هتي عام ماڻهو ايئن چوندا آهن ته ميان نصير محمد ڳاڙهيءَ وارو!“ اسان وٽ حاجي لغاريءَ جي دعويٰ جي حق ۾ ڪو به ثبوت ڪونه هو پر اها هڪ مقبول مقامي روايت آهي.
ٿورو اڳتي هلياسين ته کاٻي پاسي هڪ مقبري ڏانهن اشارو ڪري چيائين ” اهو سيد عنايت شاهه جو مقبرو آهي.“
” عنايت شاهه اڳي رند هو! (هاڻي سيد ڪري ڇڏيو اٿن) “ شايد بخاري صاحب چيو.
”ڳاڙهي مائيءَ وارو قصو ته ٻيهر ورجايو“ انور شوق کان ٽيپ رڪارڊ اڳتي وڌايو.
” ڳاڙهي مائي جو قصو هي آهي ته ....” اڃا ڳالهه شروع به نه ٿي ته سامهون ڪي دڙا نظر آيا، بخاري صاحب گاڏي اوڏانهن موڙڻ جو اشارو ڪيو، حاجي لغاريءَ مائي ڳاڙهيءَ بدران ان ماڳ جو احوال شروع ڪيو،
”هي آهي فتح پخالي، ان (فتح پخاليءَ) جي روهِي، جنهن کي ’لَٺ ‘چوندا آهن، اتي رکيل آهي، جيڪا پاڻ کڻندو هو. ان کي ’ريڍي‘ به چوندا آهن ... هي علائقو ريڍيءَ جو آهي ... يعني ’ميان جي ريڍي‘ ... هتي ڪنهن وقت ۾ ميان جون رڍون چرنديون هيون ... اها ميان جي رَکَ هئي.“
” هتي عام کاڌو ٿيندو هو“ بخاري صاحب جو آواز پريان کان آيو، ”هوءَ شادماني جي ونگ آهي ... جتي سڀ ميان وال گڏجي ماني کائيندا هئا ... اڳي پوري عمارت هئي، هاڻي فقط اها ونگ وڃي بچي آهي، مون وٽ ان جون تصويرون آهن.“ بخاري صاحب ٻڌايو.
جيپ ان ڌوڙ ۾ اڳتي وڌي ته هڪ طوفان اٿيو، ”وڏي ڊاڳ (ڌوڙ) آهي“ حاجي خبردار ڪيو.
”سنڌو درياهه جا ٺاهيل روڊ آهن“ انور موڊ ۾ چئي ويو پر ھن ميدان مان ظاهر هو ته هي علائقو سچ پچ ڪنهن نه ڪنهن وقت درياهه جو لنگهه رهيو آهي.
اسان ’ريڍار جي ڀِٽ‘ (ريڍيءَ جي دڙي) جي چوٽيءَ تي چڙهي وياسين، جنهن تي اهو پٿر کتل هو جنهن جو ذڪر دادوءَ مان نڪرڻ کان پوءِ بخاري صاحب ڪيو هو. پٿر اڄ به کتل هو، انور