ڳاڙهيءَ ڏانهن

ڳاڙهيءَ ڏانهن
”ميان نصير کان اورتي فتح فقير آهي جنهن لاءِ چون ٿا اهو ميان نصير جو پخالي آهي. اتي مٽيءَ جي هڪ ننڍي دڙي تي اڍائي فٽ اوچو ۽ فُٽ کن جي گهير جو هڪ پٿر کتل آهي جنهن لاءِ چون ٿا اهو اتان قدرتي ڦُٽي نڪتو آهي. ان پٿرجي خوبي اها آهي ته ان جي چوٽيءَ وٽ دائرو ٺهيل آهي، ۽ ان جي صفا چوٽيءَ تي مٿان هڪ ننڍڙو سوراخ نڪتل آهي. صفا ڄڻ لنگم هجي، ٿر ۾ اهڙا پٿر آهن پر باقي سنڌ ۾ اهڙو ڪو ٻيو پٿر مون کي ڪونه سُجهي!“ بخاري صاحب چيو.
”وڏي ڳالهه ته اتي فتح فقير جي اڳيان ٻيا پٿر به پيا آهن ۽ انهن کي پڃريءَ وانگر استعمال ڪيو اٿن، اهي کُتل نه آهن، ايئن پٽ تي پيا آهن. انهن مان ڪنهن تي هڪ ماڻهوءَ جو نالو به لکيل آهي ته فلاڻي سن ۾ فلاڻي ماڻهوءَ ان کي کنيو. اهڙا شايد ٽي پٿر اتي پيا آهن. اهو منهنجي مشاھدي ۾ عجيب نظارو آهي.“ بخاري صاحب اڳواٽ احوال ڏنو ته جيئن ماڳ تي پھچڻ کان اڳ اسان وٽ ان بابت ڪي ابتدائي تفصيل ھجن.
گرمي زرو وٺي وئي هئي. ڀان سيد آباد جي باءِ پاس وٽ هڪ عارضي اسٽال تي مسافرن جي سک لاءِ ٿاڌل جو بندوبست هو. انور پيرزادي جي اڳواڻيءَ ۾ اسان کي کاڌي پيتي جو وڏو سُک! اشاري سان جيپ بيهجي وئي. ”دادوءَ جي لسيءَ سبب ننڊ اچي وئي اٿس.“ بخاري صاحب الائي ڪنهن ڏانهن اشارو ڪيو، ”ڀلا! گلاس به پنجاب جا ٺونٺ جيڏا هئا.“
”هاڻي ٿاڌل پيو! شِو ٻوُٽي آ، گرميءَ کان بچاءُ آهي. هتان جي ديسي جڙي ٻُوٽي، جبل جو اهم فصل آ.“ انور ٿاڌل کي ڀنگ سان تشبيهه ڏني.
” انور صاحب! ماڻهو ڀنگ پي ڪم ڪري سگهندو؟“ محمد علي قادريءَ سوال ڪيو.
”ها! آسمان تائين وڃي سگهندو، ۽ پوءِ اتان آسمان تان ’ڪُتي جي قبر‘ تي لينڊ ڪنداسين!“ انور ٽهڪ ڏنو ۽ هرڪو ٿاڌل جا وڏا گلاس پي ويو.
”ڀائو، دڪان وارا ! تنهنجي ٿاڌل ته ڏاڍي ڀلي آهي، ٿوري سائي ته ڪونه ملائيندا آهيو؟“ انور دڪان واري سان ڀوڳ ڪيو.
”نه سائين! ٿاڌل اسان ڏيون ... سائي پاڻ ملايو!“ دڪان واري به ڀوڳ ۾ وراڻيو.
گاڏي اڳتي رواني ٿي ته حاجي لغاريءَ گاج بابت ڳالهايو، ”اسان وٽ 1995ع ۾ وڏي ٻوڏ آئي هئي ... زبردست! گاج جو بند به ڀڳو هو، تِير ڀت ڀڄي پئي هئي، جو اسان جي علائقي ۾ ٽيهه فٽ پاڻي هو.“ هن ’ٽيهه‘ تي ڪافي زور ڏيئي چيو.
”مار!“ انور وري پنهنجي خاص انداز ۾ حيرت ظاھر ڪئي.
”جتي اسان ويٺا آهيون (قصبي ۾) اهي گهر، چار پنج ڳوٺ لڙهي ويا. اسان جو ڳوٺ، ڪيٽي مَسڻ، ڪيٽي سجاول ۽ ولي محمد جو ڳوٺ، اهي سڀ پاڻيءَ جي گهيري ۾ اچي ويا ۽ هزارين لکين روپين جو مال ۽ گهرو سامان به لڙهي ويو. ان وقت دادوءَ ۾ ڊپٽي ڪمشنر مير محمد پرهياڙ هو، ان اسان کي شفقت ڪري مٿانهين جڳهين تي ويهاريو. ان کان پوءِ اهڙو سيلاب ۽ جر جو پاڻي نڪري پيو جو عام نئيون ... اسان وٽ هڪ ’سڪ نئه‘ آهي جيڪا گاج کان اچي ٿي، ان ۾ به چار پنج سال پاڻي هو. هتي هڪ ’سم جو ڍورو‘ ڪري چوندا آهن ،ا ن ۾ به چار پنج سال پاڻي هو. اُتي ڪڻڪون ۽ ٻي آبادي ڪونهي، هاڻي اها خشڪ لڳي پئي آهي.“ حاجيءَ 1995 واري وڏي ٻوڏ جي پاڻي ۽ راڱن جو ذڪر ڪيو.
”تازي زلزلي جو ڪو اثر هن علائقي تي پيو؟“ مون سوال ڪيو.
”هلڪو ٿورو، ڪو خاص محسوس نه ٿيو پر نقصان وغيره ڪونه ٿيو.“ جواب مليو.
”زلزلي ۾ گاج جو پاڻي وڌيو يا گهٽيو“ انور پڇيو.
”نه! گاج جو پاڻي ڪونه وڌيو. پاڻي اهوئي ساڳيو آهي، شايد پاڻيءَ ۾ پهريائين واڌ هئي، هاڻي اڃا گهٽ ٿي ويو آهي جو بارش وغيره به نه پئي آهي ... پاڻي ته هونئن ئي گهڻو آ.“ حاجي لغاريءَ چيو.
”حاجي صاحب ’نئه سُڪ‘ جي ڳالهه ڪئي. نئه سُڪ حقيقت ڪري نئه گاج ئي آهي ... اها سڌي سنئين اولهه کان اوڀر وهندي هئي. پوءِ، جڏهن تِير ڀت ڏنائون ته نئه گاج جو اهو منهن هاڻي ايئن ٿي پيو، ان ڪري هاڻي نئه سڪي وئي، اتي پاڻي وغيره ڪونه آهي، اتي ٽيوب ويل وغيره هنيا اٿن، ان ڪري ان کي نئه سُڪ ٿا چون“ بخاري صاحب وضاحت ڪئي، ”اهو بنيادي طرح نئه گاج جو اصل وهڪرو آهي.“
”اها سُڪ نئه اڳي سڌو هتي ايندي هئي ۽ خيرپور (ناٿن شاهه) کان هي سڄو علائقو ٻوڙيندي هئي. انگريزن جي وقت ۾ جڏهن اها تِيرڀت لڳي ته پوءِ اهو پاڻي ويو منڇر ڏانهن! گاج جي بنگلي کان مير الهيار جي قبن تائين تير ڀت ساڍا ٽي ڪوهه آهي (تقريبا ً11 ڪلوميٽر)، 30 فٽ ويڪر اٿس. ابتدا ۾ اها ڀت اوچي ۽ ويڪري آهي پر پوءِ ننڍي ٿيندي وڃي ٿي.“ حاجيءَ چيو.
”انگريز جي زماني ۾ ٻوڏ جو آئي ته ڇيڻو تري مٿي هليو ويو!“ گاج جي ٻوڏ، خشڪ حالتن ۽ تِير ڀت جون خبرون ٻڌي انور کي هڪ لطيفو ياد آيو، ”ڇيڻو ترندو وڃي وڻن جي ٽارين ۾ ڦاٿو. هاڻي ڇيڻو وڻ جي چوٽيءَ تي ٽنگيو پيو هو. سو، انگريز پڇيو ته اتي مَينهن ڪيئن پهتي جو وڃي ڇيڻو لاٿائين ... سو، سنڌ جون اهي ٽيڪنالاجيون توهان انگريزن کي سمجهائي نه سگهندا.“ انور اڄ ڪافي موڊ ۾ هو.
”ترسو! ترسو!“ محمد علي قادريءَ لاڏو قبيلي جو قافلو ڏسي گاڏي بيهاري ۽ تڪڙو تڪڙو اڳتي هليو، قافلي ۾ خارباز مرد، زائفون ۽ ٻارڙا هئا. قادري جلدي جلدي ۾ زائفن جا فوٽو ڇڪيندو ٿي ويو.
”ڏاڍو خطرناڪ ڪم ٿو ڪري، ڪنهن ڏينهن مار نه کائي! جتي ٿو مايون ڏسي، تصويرون ڪڍڻ لاءِ بيهي ٿو رهي!“ پهرين نظر ۾ اهي بروهي نه ٿي لڳا، شايد سنڌي هجن.
”ها يار قادري اچي ته سمجهايونس ٿا ته ٻيلي اهڙا ڪم ڪرڻ کان اڳ تياري رکندو ڪر!“ بخاري صاحب ڳڻتيءَ ۾ چيو، ”۽ چئونس ٿا ته دروازو به کليل هجي، تنهنجا پير به پختا هجن، جو اڳيان همراهه مڇرجن ته ڀڄڻ ۾ دير نه ٿئي!“ اسان ڏٺو ته قافلي جو هڪ همراهه امالڪ قادريءَ ڏانهن وڌيو ...قادريءَ به دير نه ڪئي، تڪڙو تڪڙو گاڏيءَ ۾ اچي ويٺو، ”چلو! خانصاحب“ خانصاحب جي گاڏي اسٽارٽ هئي، ڦرڙاٽ ڪري نڪري ويو.
اسان اڃا انڊس هاءِ وي تي هئاسون. منظر بدلبا ٿي ويا، ڪٿي سارين لاءِ رونبو ٿي ڪيائون ته ڪٿي بٺن ۾ پچائڻ لاءِ ڪچيون سرون تيار ٿي رهيون هيون. خان پور وٽ هڪ همراهه تخت تي برف کپائي رهيو هو. اسان برف وٺي آئس باڪس فُل ڪري ڇڏي. اڄوڪو ڏينهن ته نڪري ويندو، سڀاڻي جو الله ماڪ آهي!
انور پيرزادي کي ڪو اهم نقطو ياد آيو، چيائين، ”آلچن، انڊين سويلائزيشن تي لکيل ڪتاب ۾ سنڌو تهذيب تي چڱو خاصو بحث ڪيو آهي، ان ۾ هن پٿرجي دور جو ذڪر ڪيو، ان بعد شڪاري دور کان پوءِ جيڪو زراعت جو دور آيو، ان لاءِ هن حيرت وچان لکيو آهي ته سنڌ ۾ هن 20هين صديءَ تائين اهو ساڳيو ئي نمونو جاري آهي. ان ڌنارڪي (pastoral) معيشت تي هن جو هڪ ريمارڪ منهنجي اندر ۾ چڀي ويو آهي ته ”هن سسٽم جي هن ماحول سان ايتري هم آهنگي آهي جو مون کي لڳي ٿو ته ايندڙ صدين تائين ڪنهن تبديليءَ جي ضرورت پيش نه ايندي، جيڪو ايڏي وڏي آباديءَ کي برقرار ٿو رکي. هتي صنعتون ڪونه آهن، هتي ڪجهه ئي ڪونهي پ